Rəhman və Rəhim olan Allahın adı ilə! Həqiqətən həmd Allahadır! Biz Ona həmd edirik, Ondan kömək və bağışlanmağımızı diləyirik! Nəfslərimizin şərindən və pis əməllərimizdən Allaha sığınırıq! Allah kimə hidayət verərsə, onu heç kim azdıra bilməz. Kimi də azdırsa, ona heç kim hidayət verə bilməz. Mən şəhadət edirəm ki, Allahdan başqa haqq ilah yoxdur. O, Təkdir və Onun heç bir şəriki yoxdur. (Eyni zamanda) Şəhadət edirəm ki, Məhəmməd Allahın qulu və Elçisidir. Allahım Məhəmmədə, Onun əhli-beytinə, əshabələrinə və Qiyamət gününə qədər, onun göstərdiyi doğru yola sadiq qalanlara xeyir-dua və çoxlu salam et! Möhtərəm müsəlmanlar! İlk öncə hamınızı Allahın salamı ilə salamlayıram və Uca Allahdan bizləri doğru yola müvəffəq etməyini diləyirəm. (Amin.) Beləliklə hörmətli oxucular Azərbaycan dilində Fatihə surəsinin şərhi haqqında tam əhatəli bir əsərə rast gəlmədiyim üçün bu mövzu haqqında bir kitab yazmağı özümə vacib bildim. Çünki mənim bu kitabı təqdim etməyimin əsası budur ki, namaz qılanların çoxu Fatihə surəsinin mənasını bilmirlər, və zəruri hal olduğu üçün qeyd edirəm. Buna görə də, bu məsələ ilə bağlı müxtəlif şərhlər qeyd etmişəm. Mən hesab edirəm ki, bu kitab möminlər tərəfindən yaxşı qarşılanacaqdır. Uca Allahdan müsəlmanlar üçün bu kitabı oxuyub faydalanmağını diləyirəm. O, Eşidən və cavab verəndir. Bununla belə, şərhlərin ən üstün dərəcəsi və mükəmməl olanı, bir şeyi açıqlamaq istəyən adamın düşüncələrini ən gözəl şəkildə ortaya qoyan sözü söyləyənin, məqsədini ən gözəl şəkildə bəyan edən və sözü dinləyənin anlamasına ən yaxın olanı Allahın kəlamıdır. Həmd və təriflər tək olan Allahadır. Fatihə surəsinin nazil olma səbəbləri. Fatihə surəsi yeddi ayədir və Məkkədə nazil olmuşdur. Fatihə Surəsinin harada və nə vaxt nazil olduğu mövzusu ixtilaflıdır və bu mövzuda dəyişik rəvayətlər vardır. Əli (r.a) belə demişdir: “Fatihatu'l-Kitab Məkkədə Ərşim altında bir xəzinədən nazil olmuşdur.” Bu rəvayətə baxaraq təfsirçilər, Mücahidin "Fatihə Surəsi Mədinədə nazil olmuşdur." sözünü səhv olaraq başa düşmüşlər. Übeyy ibn Ka'b'dən (r.a) gələn səhih bir rəvayətdə: “Fatihə, Qurandan ilk nazil olanlar arasındadır.” Bu rəvayətdə isə Fatihə Surəsinin ilk nazil olan surə olduğu irəli sürülməkdədir. Eləcə də, Fatihə surəsi Məkkədəmi enmişdirmi? Yoxsa Mədinədəmi enmişdirmi? Bu haqda Quran təfsirçiləri fərqli rəylər qeyd etmişdilər. Beləliklə Əli ibn Əbu Talib, İbn Abbas, Katabə, Əbul-Əliy ər-Riyahi Rufey və başqaları: “Məkkədə nazil olmuşdur” deyiblər. Lakin Əbu Hurəyrə, Mücahid, Ata b. Yesəyər, əz-Zühri və başqaları: “Mədinədə nazil 3 Fatihə surəsinin şərhi. olmuşdur” deyiblər. Digər rəyə görə isə: “Yarısı Məkkədə, yarısı da, Mədinədə nazil olmuşdur” deyilmişdir. Bu fikri Əbu'1-Leys Nəsr b. Məhəmməd b. İbrahim əs-Səmərqəndi öz təfsirində qeyd etmişdir. Beləliklə birinci rəy daha doğru və səhihdir. Çünki Hicr surəsi Məkkədə nazil olmuş və icma ilə qəbul edilmiş və bununla belə, bu barədə heç ixtilaf olmamışdır. Eyni zamanda da Hicr surəsinin 87-ci ayəsində Uca Allah belə buyurmuşdur: "(Ya Rə sulum!) Biz sə nə (hə r namazda oxunub) tə krarlanan yeddi ayə ni (Fatihə surə sini) və (bö yü k)ə zamə tli Quranı verdik." (ə l-Hicr, 15/87) Fatihə surəsinin bir çox adları vardır. Beləliklə Fatihə surəsinin bir neçə adlarını qısa olaraq qeyd edək: 1-ci “Əl-Fətiha”: "Açılacaq bir şeyin və yaxud ilk açılan, oxunub yazılacaq, bir şeyin əvvəli" deməkdir. Quran-Kərimin tərtibində ilk surə Fatihə olduğu üçün bu surəyə bu ad verilmişdir. 2-ci “Əlhamdulillah” Həmd surə: Surənin birinci sözü "Əlhamd" olduğu üçün və ya surə, Allaha Həmd etdiyi üçün ona bu ad da, verilmişdir. 3-cü “Ummul Kitab”: yəni "Kitabın anası" deməkdir, Fatihə surəsinə bu adın verilməsi, Quranın təməl prinsiplərini əhatə etməkdədir. Belə ki, surədə Uca Allah, layiq olduğu sifətlərlə xatırlanmaqda, qulların, tək ona qulluq etmələri və yalnız ondan kömək diləmələrinin lazım olduğunu, və eyni zamanda, keçmişdəki azmış ümmətlərin vəziyyətinə qayıtmasınlar deyə, zikir edilmişdir. Beləcə də, bu surədə ümumi prinsiplər zikr edilməkdədir və bunun üçündə bu surəyə "Ummul Kitab" adı verilmişdir. 4-cü “Ummul Quran”: Quranın anası" deməkdir. Çünki bu haqda Allahın Elçisi, (Allahın xeyirduası və salamı onun üzərinə olsun) buyurdu: “Əlhəmdulilləh, Ummul Qurandır...” 5-ci “Əl-Əsas”: Fatihə surəsi Quranın təməl prinsiplərini əhatə etdiyi üçün ona "Əl Əsas" da, deyilmişdir, 6-cı “Əs-saləh” “Namaz surəsi” deməkdir. Fatihə surəsinə bu ad da, verilmişdir. Çünki Fatihəsiz namaz qəbul olunmaz. Ona görə ki, Allahın Elçisi (Allahın xeyir-duası və salamı onun üzərinə olsun) : “Fatihəni oxumayan adamın namazı yoxdur” buyurmuşdur. Bununla belə, hər bir vacib namazda ən azından hər bir rükətində bir dəfə Fatihə surəsini oxuması vacibdir. 7-ci “Əş-Şəfa”: Fatihə surəsi mənəvi xəstəliklərə şəfa mahiyyətində olduğu üçün ona bu ad da ona verilmişdir. Fatihə surəsini nazil edən Mələk. Bəzi elm adamları, Hz. Cəbrayılın Fatihə surəsini nazil etmədiyini iddia etmişdilər. Buna səbəb isə Müslim tərəfindən İbn Abbasdan (r.a) gələn rəvayətdir: Belə ki: “Hz. Cəbrayıl Peyğəmbərin (Allahın xeyir-duası və salamı onun üzərinə olsun) yanında olduğu zaman üst tərəfdən bir səs eşitdi. Başını qaldırdı və belə dedi: Bu, bu ana qədər açılmamış və bu gün açılan səmadakı bir qapıdır. O qapıdan bir mələk endi, bunun haqqında da, belə dedi: Bu, bu günə qədər nazil olmamış və ilk olaraq bu gün yer üzünə nazil olan bir mələkdir. Bu mələk salam verib belə dedi: Səndən əvvəl heç bir peyğəmbərə verilməmiş və sənə verilən iki nurun müjdəsini sənə gətirirəm. Bunlar, Fətihatu'1-Kitəb (Fatihə surəsi) ilə Bəqərə surəsinin son ayələridir. Bu surələrdən oxuduğun zaman hər bir hərfin mütləq qarşılığı savabı sənə veriləcəkdi.” (Müslim, Salətu'lmüsafirin 248). İbn Atiyyə (rahiməhullahi təalə) deyir ki: “Ancaq bu vəziyyət sözü keçən elm adamının zənn etdiyi kimi deyil. Bu hədis Hz. Cəbrayılın Peyğəmbərə (Allahın xeyir-duası və salamı onun üzərinə olsun) sözü keçən mələkdən daha əvvəl gəlmiş olduğunu, o mələyin gəlişini və onunla birlikdə nazil olacaq olanı xəbər vermək üzrə gəldiyini göstərməkdədir. Buna görə Hz. Cəbrayıl, bu surənin nazil olma səbəbində ortaq hərəkət etmiş olar. Doğrusunu ən yaxşı bilən Allahdır.” İmam Qurtubi bu mələ ilə bağlı deyir: “Bizlər bu ayənin nazil olmağını Məkkədə olduğunu əvvəldən açıqlamışdıq. Hz. Cəbrayıl, Uca Allahın buyruğu səbəbi ilə bu 4 Fatihə surəsinin şərhi. surəni endirmişdir: "Onuə min olan ruh (Hz. Cə brayı l) endirmiş dir." (Ş uə ra, 193), Bununla belə bütün Quran-Kərimin Hz. Cəbrayıl tərəfindən endirilmiş olmasını dəlildir. Beləliklə Hz. Cəbrayıl bu surənin oxunuşunu Məkkədə endirmiş olub. Mədinədə də, bunun savabını ifadə etmək üzrə sözü keçən mələk tərəfindən endirilmiş olar. Ən yaxşısını bilən Allahdır.” (İmam Qurtubi, əl-Camiu li-Əhkəmi’l-Qur’an, 1/339-340). “Bismi” cümləsi ayədən sayılır yoxsa yox? Bunu qeyd edək ki, bəzi əshabə, təbiin, və Küfə xalqının əksəriyyətinə görə, Fatihə surəsi yeddi ayədir. Eyni ilə Mədinə xalqının əksəriyyəti və digər alimlərə gəlincə isə, fatihə surəsinin xaricində yeddi ayə olduğunu iddia etmişlər, amma “Ən amtə aleyhim”-dən sonra isə, yeddinci ayə olduğunu söyləmişlər. Çünki Ümmu Sələmə (r.a.) rəvayət edir ki: “Allahın Elçisi (Allahın xeyir-duası və salamı onun üzərinə olsun) əl-Fatihə surəsini oxudu və «Bismilləhir-Rahmənir- Rahimil-Həmdu lilləhı Rabbil-Alə-mini bir ayədir» qeyd etdi.” Bunu da qeyd edək ki, “Bismilləhir-rahmənir-rahim” cümləsini başlı başına bir ayə olduğunu İslam aləmində ixtilaf edilmişdir. Lakin surələrin əvvəlində olan “Bismi” cümləsi Quran- Kərimdən bir ayə olduğu barəsində bütün İslam alimləri ittifaq etmişlər. Çünki “Bismi” cümləsi Nəml surəsinin otuzuncu ayəsində açıqca zikr edilmişdir. “Mə ktub Sü leymandan gə lir və orada "Bismillə hir-rahmanı r-rahim”(Allahın adı ilə. Yəni bismilləhla başlanaq) " deyə yazılır. (Nə ml, 30)Beləliklə İmam Şafi görə “Bismi” cümləsi hər surədən bir ayədir və bunların hamısı Quranda yüz on üç ayədir. Buna görə fatihənin yeddi ayəsindən birincisi “Bismi” cümləsidir. Bundan ötəri Şafi məzhəbində olanlar namazda “Bismi” cümləsini bərkdən oxuyarlar. Çünki Şafi məzhəbində olanlar deyirlər ki; “Sələf (ilk dövrdə hədis alimləri) “Bismi” cümləsi Müqəddəs kitablarda zikir olunmuşdur” İmam Malikə görə “Bismi” cümləsi, yalnız Nəml surəsində keçən bir ayədir. Bunun xaricində fatihənin və digər surələrin başında təbərrük və surələri bir-birindən ayırmaq üçün yazılmışdır və buna görə O, surələrdən bir ayə deyil. Bu səbəblə “Bismi” cümləsi namazda bərk ilə gizli olaraq da, oxunmaz. Hənəfi məzhəbinə gəlincə isə, Onlara görə “Bismi” cümləsi, müstəqil bir ayədir. Surələrin əvvəlində olan “Bismi” cümləsi, surələrdən bir ayə deyil, və təbərrük ilə surələri bir-birindən ayırmaq üçün qoyulmuşdur. “Bismi” cümləsinin fatihə kimi hər rükətdə oxunması vacib deyil. Fəqət gərək namaz xaricində, hər mühüm işin başında oxunması sünnətdir. Onun üçün namazın hər rükətində, qiraətin başında “Bismi” cümləsi oxunar. Lakin ortasında oxunmaz. Ancaq namazda oxunuşun əvvəlində “Bismi” cümləsini bərkdən deyil, gizli olaraq oxunar.” Lakin doğru rəyə gəlincə isə, “Bismilləhir-rahmənir-rahim” cümləsi Fatihə surəsinin ayəsindən hesab olunur. Ona görə ki, Əbu-Hureyrə (r.a.) rəvayət edir ki: “Allahın Elçisi (Allahın xeyir-duası və salamı onun üzərinə olsun) Fatihətul-Kitab (Quranın başlanğıc surəsi) yeddi ayədir. O, ayələrin ilki Bismilləhir-Rahmənir-Rahimdir” Eyni zamanda, Əli (r.a) belə izah edir ki: “Bismilləh fatihədən bir ayədir, çünki Allahın Elçisi (Allahın xeyir-duası və salamı onun üzərinə olsun) “Bismilləh” cümləsini oxuyurdu və onu fatihədən hesab edirdi” Eyni zamanda Səhih Müslimdə Ənəs, (r.a) Allahın Elçisinin (Allahın xeyir-duası və salamı onun üzərinə olsun) : "Az əvvəl mənə bir surə endirildi." dediyini və Bismilləhir-Rahmənir-Rahim oxuyaraq başladığını rəvayət edir. (Səhih Müslim, c. 4, s. 112) Həmçinin Quran yazarkən "Tövbə" surəsindən başqa bütün surələrin başlığı altında "Bismilləhir-rahmənir-rahim" yazmaq vacibdir. Ey zamanda heyvan kəsərkən və ya ova silahla atəş edərkən yalnız "Bismilləh" demək də, vacibdir. Bismilləh kəlməsinin fəziləti haqqında. Bununla belə, Allahın Elçisi (Allahın xeyir-duası və salamı onun üzərinə olsun) Bismilləh kəlməsinin fəziləti haqqında belə buyurmuşdur: 5 Fatihə surəsinin şərhi. "Hər hansı bir sözə və ya əhəmiyyətli bir işədə Allahın adı xatırlanmadan başlanırsa o iş, nəticəsiz olar" (Əhməd b. Hənbəl, Müsnəd, c. 2, s. 359). Tabəri, Bismilləh kəlməsinin izahında deyir: "Zikri Uca və adları müqəddəs olan Allah təala. Peyğəmbəri Məhəmmədə (Allahın xeyir-duası və salamı onun üzərinə olsun) bütün işlərinin başında Allahın ən gözəl adlarını zikr edərək başlamağı öyrədir. Bütün əhəmiyyətli işlərini ifa etmədən əvvəl Allahın gözəl adlarını xatırlamasını bildirir və onu bu şəkildə qeyd edir. Beləcə də, Peyğəmbərinə və bütün varlıqlarına bir yol göstər, onların da danışmalarının, məktublarının və bütün işlərinin başında bu yolu əməl etmələrini qeyd edir" Deyirəm: "Bismilləh" deyən adamın nəyisə oxumağa başlarsa, "Allahın sənin adını xatırlayaraq oxumağa başlayıram." demək istədiyi aydın olar. Əgər qalxarkən və ya oturarkən yaxud başqa bir iş edərkən "Bismilləh" deyəcək olursa "Allahın adını xatırlayaraq ayağa qalxıram." Və ya "Allahın adını xatırlayaraq bu işi edirəm." demək istədiyi aydın olar. "Bismilləh" cümləsində olan “Allah” kəlməsi Uca Allahın bütün yaradıqlarının Rəbbi və özünə qulluq edilən şəklində izah olunur. Ayrıca olaraq Uca Allah hər hansı bir varlığa "Allah" deyilməsini qadağan etmişdir. Eyni ilə Uca Allah "Allah" sözündən sonra isə "Rahmən" sözünün varlıqlarının, özlərinə də bu adı vermələrini də qadağan etmişdir. "Rahmən və Rəhim olan Allanın adı ilə" ifadəsində əvvəl "Allah" sözünün zikr edilib daha sonra da sıra ilə, "Rəhman" və "Rəhim" sözlərinin zikr edilmələrinin səbəbi budur ki, Ərəblər, bir şeydən xəbər vermək istədiklərində, əvvəl onun adını qeyd edərlər ki, dinləyən adam, kimdən söhbət gedir bilsin. Daha sonra da ona bildirilən şeyin sifətlərini qeyd edirlər və o sifətlən də, qeyd edilən şeyə xas olma dərəcəsinə görə sıralayırlar. Rahmən, Rahim kəlmələri eyni kökdəndir, lakin bir-birlərindən fərqli bir mənalar verir. Məsələn: "Rahmən"ın mənasını budur ki, bütün varlıqlara rəhmət edən. Amma "Rahim"in mənasının isə, yalnız möminlərə mərhəmət edən mənasını deməkdir. Çünki Əbu Səid əl-Xudri, (r.a) Allahın Elçisinin (Allahın xeyir-duası və salamı onun üzərinə olsun) belə buyurduğunu rəvayət edir: "Məryəm oğlu İsa belə demişdir: "Rəhman" axirətdə və dünyada mərhəmət edəndir. "Rahim" isə yalnız axirətdə mərhəmət edəndir." Təbəri bu barədə deyir ki: "Rahmən" sözü, Allahın mərhəmətinin ümumi aid olduğunu, Amma "Rahim" sözü isə, Allahın rəhmətinin xüsusi bir məna da olduğunu ifadə edir"Mən deyirəm ki: Yuxarıdakı şərhlərdə Rahmən sifətinin həm möminə və həm də kafirə aid olunur, Yəni Rahmən möminlərə həm də kafirlərə yazığı gələn deməkdir. Rəhimin sifəti isə sırf möminlərə şamil olunur. Yəni Rahim qiyamət günü ancaq möminləri bağışlayacaqdır deməkdir. Qeyd edək ki, Ərəblər İslamdan əvvəl "Rahmən" sözünün nə demək olduğunu bilmirdilər, çünki dəlil olaraq müşriklərin, Allahın Elçisi (Allahın xeyir-duası və salamı onun üzərinə olsun) : "... “Rahmə n nə dir? ...deyə cavab... " (Furqan, 60). vermişdilər. Bununla belə, Allaha şərik qoşan müşriklər "Rahmən" sözünü əslində eşitmədiklərini iddia etmişlər. Həmd etmək. "Həmd Allahındır" məsələsi ilə bağlı Əbu Hurəyrə və Əbu Səid əl-Xudri (r.a) rəvayət edirlər ki, Allahın Elçisi (Allahın xeyir-duası və salamı onun üzərinə olsun) belə buyurmuşdur: "Qul “Həmd Allahındır” dediyi zaman, Allah da: “Qulum doğru söylədi. Həmd ediləcək tək mənədir” deyə buyurar." Eləcə də, Ənəs b. Malik (r.a) rəvayət edir ki, Allahın Elçisi (Allahın xeyir-duası və salamı onun üzərinə olsun) belə buyurdu: "Hər kim bir şey yediyi zaman Allaha həmd etməsi yaxud bir şey içdiyi zaman Allaha həmd etməsi səbəbindən Allah qulundan razı olar. " (Müslim, Zikr 89). Şəkk yoxdur ki, nə qədər nemət varsa, əl-hamdulilləh (həmd Allahadır) demək ondan daha fəzilətlidir. Çünki Ənəs b. Malik (r.a) rəvayət edir ki, Allahın Elçisi (Allahın xeyir-duası və salamı onun üzərinə olsun) belə buyurmuşdur: "İçindəki hər şeyiylə birlikdə dünya, mənim ümmətimdən bir kişinin əlində olarsa, daha sonra da bu adam əl-hamdülilləh deyəcək olsa, bu əl-hamdülilləh heç şübhəsiz bütün bu nemətlərdən daha fəzilətli olar. " (Əs- Siracu'l-Mü-nir, 3, 195). Deyirəm: Hədisin mənası budur ki, Bir adama dünya verilmiş və daha sonra da ona “əl-hamdulilləh” sözü pay edilib onu söyləməsi lütfündə olmuş isə, söylədiyi “əl6 Fatihə surəsinin şərhi. hamdülilləh” sözü bütün dünyadan daha fəzilətlidir. Çünki dünya fanidir, söylədiyi “əlhamdülilləh” sözü isə əbədidir. Ona görə də “əl-hamdülilləh” sözü "geriyə qalan qalıcı saleh əməllər" arasındadır. Onsuz da Uca Allah belə buyurmuşdur: "Ə bə di qalan yaxşı ə mə llə r isə Rə bbinin yanı nda hə m savab, hə m də (Allahı n mə rhə mə tinə )ü mid etibarilə daha xeyirlidir!" (Kə hf, 18/46) Şəkk yoxdur ki, “əl-hamdülilləh” sözünü demək də Allahın lütfündəndir. Bu məsələ ilə bağlı Allahın Elçisi (Allahın xeyir-duası və salamı onun üzərinə olsun) belə izah etmişdir: "Allahın qullarından biri, “Ey mənim Rəbbim, şəxsinin Cəlalına, səltənətinin əzəmətinə yaraşacaq şəkildə sənə həmd edirəm” dedi. Yazıçı mələklər üçün bunu yazmaq çətin gəldi. Bunu necə yazacaqlarını bilmədilər. Səmaya çıxışlar və belə dedilər: Ey Rəbbimiz, sənin qulun elə bir söz söylədi ki, onu necə yazacağımızı bilmirik İzzət və Cəlal sahibi olan Allah qulunun nə söylədiyini daha yaxşı bildiyi halda deyər ki: Qulum nə dedi? Mələklər: Ey Rəbbimiz, o belə dedi: Ey mənim Rəbbim, şəxsinin Cəlalına, səltənətinin əzəmətinə yaraşar şəkildə sənə həmd edirəm, dedi. Uca Allah o iki mələyə belə dedi: Bu sözü qulumun söylədiyi şəkildə yazınız. Nəhayət o mənə qovuşacağında o sözün qarşılığını mən ona (mükafatımı) verəcəyəm." (İbn Mace, Ədəb 55). Əlhəmdulilləh deməsinin fəziləti. Elm adamları, Allahın qulu: "əl-hamdülillahir rabbi'l aləmin" deməsininmi yoxsa "lə iləhə illəllah" deməsininmi daha fəzilətli olacağı barəsində fərqli fikirlər qeyd etmişlər. Birinci rəyi dəstəkləyən elm adamları: "əl-hamdülillahir rabbi'l-aləmin" deməsinin daha fəzilətli olacağını söyləmişlər. Çünki bu həmdin əhatəsi içərisində "lə iləhə illəllah" deyə ifadə edilən tövhid də var. Buna görə Allahın qulu "əlhamdülillah" deməsində həm tövhid, həm də həmd vardır. Lakin "lə ilahə illəllah" deməsində yalnız tövhid sözüdür qəsd olunur iddia etmişlər. Amma ikinci rəyi dəstəkləyən bəzi elm adamları isə: "lə iləhə illəllah" demənin daha fəzilətli olacağını iddia etmişlər. Çünki bu tövhid sözü küfr və şirki rədd edir. Bunun deyilməsi üçün insanlarla döyüşməyə əmr olunduğunu demişlər. Çünki Allahın Elçisi (Allahın xeyir-duası və salamı onun üzərinə olsun) : "Mən insanlarla “lə ilahə illəllah” sözünü dəyənə qədər döyüşməklə əmr olundum" deyə buyurmuşdur. (Buxari, İman 17, Salət 28..., Müslim, İman 32). Beləliklə ən doğru və səhih olan ikinci rəydir. Cünki "lə iləhə illəllah" cümləsində həm tövhid, həm də Allaha həmd ilə tərif daxildir. Eyni zamanda birinci rəydə qiyas vardır, amma səhih hədis olan zaman qiyas olunmaz, çünki səhih hədisdə bunun daha hansı fazilətli olduğuna hökm verən Peyğəmbərin (Allahın xeyir-duası və salamı onun üzərinə olsun) bu dediyirdir: "Mən və məndən əvvəlki bütün peyğəmbərlərin söylədiyi ən fəzilətli söz; lə ilahə illəllah vəhdəhu lə şərikə ləh (Allahdan başqa ibadətə layiq heç bir ilah yoxdur, O bir və təktir, Onun heç bir şərikidə yoxdur) sözüdür." (Tirmizi, Dəavət 122; Muvəttə, Qur'an 32, Hacc 246.) Ələmlərin Rəbbi. Müsəlmanlar, Uca Allahın digər bütün nemətlərinə təriflənməyə, həmd edilməyinə dəmək olduğu üzərində icma etmişlər. Allahın lütf etdiyi nemətlərdən biri də imandır. Bu da imanın Allahın hərəkəti və yaratması ilə olduğunun dəlilidir. Buna dəlil də Uca Rəbbimizin: "Alə mlə rin rə bbi" buyruğudur. Aləmlər isə, bütün yaratıkları ifadə edər. Bunlardan biri də imandır. Təbəri deyir ki: “Aləmlərin Rəbbi: İnsanların, cinlərin, mələklərin, göylərin və yerin rəbbi deməkdir. Ərəb dilində "Rəb" sözü, "Özünə itaət edilən ağa, bir şeyi düzəldib düz edən, bir şeyin sahibi" mənasını ifadə edir.” Həmdin mənası. "Həmd"in ərəb dilindəki mənası əskiksiz tərif, "səna"dır. Yəni Həmd. təzim istiqamətiylə gözəl bir şekilde Allaha tərif etməkdir. Qurtubi, «Ərəb dilində həmdin mənası, mükəmməl bir 7 Fatihə surəsinin şərhi. surətdə tərifləməkdir” demişdir. “Əl-həmd” sözünün əvvəlində gələn əlif və ləm hərifləri bütün həmd və tərif növlərinin yalnız Allah üçün zikir olunduğunu mənasını verir. Uca Allah bütün həmdləri haqq edəndir. Çünki ən gözəl adlar və ən uca sifətlər onundur. Təbəri deyir ki: "Əlhamdulilləh” kəlməsin mənası bütün tərif və şükrlər Allaha məxsusdur." deməkdir. Həmd ilə Şükür. Əbu Cəfər ət-Təbəri ilə Əbul-Abbas əl-Mübərrəd, həmd ilə şükürün eyni mənada olduğunu söyləmişlər. Lakin İmam Qurtubi bu fikir doğru olmadığını qeyd etmişdir. Eyni zamanda ət- Təbəri həmd ilə şükür sözün eyni mənanı verdiyini dəlil göstərmək üçün insanın şükür olmaq üzrə "Allaha həmd olsun" deməsinin doğru olacağını dəlil göstərmişdir. Cəfər əs-Sadiq və İbn Atanın dediklərinə görə: “Həmdin mənası Allaha şükür etməkdir. Çünki onun bizə şəxsinə həmd etməyinin öyrətməsi səbəbindən O, bizə bu sahədəki lütfünü xatırlatmaqdadır” Təbəri deyir ki: “Həmd: Allahın gözəl ad və sifətləridir. Şükür isə Allahın verdiyi nemətlərdən ötəri tərifləməkdir. Bəzi elm adamı demişdirlər: “Şükür həmddən daha ümumidir. Çünki şükür həm dil ilə həm orqanlarla həm də ürək ilə olar, Amma həmd isə yalnız dil ilə olar” Digər elm adamları isə: “Həmdin daha ümumi əhatəli olduğunu və həmd, həm şükür mənasını həm tərifləmək mənasını əhatə etməkdədir. Bu isə şükürdən daha ümumidir. Həmd, şükür yerinə istifadə edilə bildiyi halda şükür həmd yerinə istifadə edilə bilmədiyi haldadır” demişlər. İbn Abbas (r.a) bu barədə belə demişdir: “Əl-hamdulilləh şükür edən hər kəsin istifadə etdiyi bir sözdür. Adəm (ə) da asqırdığı zaman "əl-hamdulilləh" demişdir.” Uca Allah Nuha (ə) belə deməsini əmr etmişdir: “Bizi zalı m tayfanı nə lində n qurtaran Allaha hə md olsun!” – de.” (ə l- Muminun, 28).İbrahim (ə) də belə demişdir: "Qocalığı mda Mə nə İ smayı lı və İ shakı bağış layan Allaha hə md olsun." (İ brahim, 39).Davud ilə Süleyman (ə) hekayəsində də Uca Allah bizə bunu xatırlamaqdadır: "Onları n ikisi dedi ki: Bizi birç ox mö min qulları ndanü stü n tutan Allaha hə md olsun." (Nə ml, 15)Uca Allah sonuncu Peyğəmbəri sayılan Məhəmmədə (Allahın xeyir-duası və salamı onun üzərinə olsun) da belə əmr etmişdir: “De: “Ö zü nə heç birö vlad gö tü rmə yə n, mü lkü ndə heç birşə riki olmayan, aciz qalmamaqdanö trü (Ö zü nə kö mə k edə cə k) heç bir dosta mö htac olmayan Allaha hə md olsun!” (İ sra, 111).Cənnət-əhli də belə deyəcəklər: “Qə m-qü ssə ni bizdə n uzaq edə n Allaha hə md olsun!” (Fatı r, 34) “Və duaları nı n sonunda: “Hə md olsun alə mlə rin Rə bbi olan Allaha!” (sö zlə ri olacaqdı r). (Yunus, 10). Buna görə "Əlhamdulilləh" cümləsi şükür edən hər kəsin söylədiyi sözdür. Uca Allahın: "Əl-hamdulilləh" buyruğu ilə əlaqədar olaraq Cəfər əs-Sadiq (ə) belə demişdir: “Uca Allahı yaxşı şəkildə sifətləri ilə tərifləyən hər kimsə Allaha həmd etmiş olar.” Eləcə də, deyirəm: Allaha həmd etmək üç şəkildə olar: Birincisi, Allah sənə bir şey verdiyi zaman o şeyi sənə kimin verdiyini bilib tanımaqdır. İkincisi, sənə verdiyi şeyə razı olmağındır. Üçüncüsü isə onun lütf etdiyi güc sənin bədənində qalmağa davam etdiyi müddətcə hər hansı bir şəkildə Allaha üsyan etməməkdir. Ona görə də bunlar Allaha həmd etmənin şərtləridir. Həmd və təriflər Allahındır. Uca Allah "həmd" ilə öz şəxsini tərifləyib sənə etmiş və Quran-Kərimdə öz şəxsinə tərifləyərək həmd ilə başlatmışdır. Bu barədə Uca Allah özündən başqasına heç kəsə həmd etməsinə icazə verməmişdir. Eyni zamanda Quran-Kərimdə Uca Allah Peyğəmbərinin dili üzrə özlərini bu şəkildə tərifləmələrini qadağan etmək üzrə belə buyurmuşdur: “Ö zü nü zü tə riflə mə yin (tə mizə çı xarmayı n). O, Allahdan qorxub pisə mə llə rdə nçə kinə nin kim olduğ unuə n gö zə l bilə ndir! " (Nə cm, 32) “Əl-həmdu-lilləh” sözünün əvvəlində olan “Əl” artikl olmaq ilə yəni "Bütün həmdlər Allaha aiddir" mənasını ifadə edir. Aləmlərin Rəbbi. 8 Fatihə surəsinin şərhi. Uca Allahın: “Aləmlərin Rəbbi” zikir etməsi, yəni onların maliki, sahibi deməkdir. Hər hansı bir şeyə malik olan hər kəs o şeyin rəbbidir. Çünki "ər-Rab", əl-Malik deməkdir. Əs-Sihah adlı lüğətdə belə qeyd olunur: “Rəbb, Uca Allahın adlarındandır. Başqası haqqında ancaq izafət ilə istifadə edilə bilər. Ərəblər cahilliyə dövründə bu sözü hökmdar haqqında istifadə etmişlər” “Rəbb” kəlməsi, Ağa mənasında da zikir olunmuşdur: “Rə bbinin (Ağ anı n) yanı nda mə ni də yada sal!” (Yusuf, 42) Qeyd olunmuş ayədə “Rəbb” kəlməsi “Ağa” mənasında zikir olunur. Eyni zamanda Yusifin (ə) şəriətində "Rəbb" kəlməsi "Ağa" mənasında istifadə edilməsinin icazə verilmişdir. Eləcə də, “Rəbb” kəlməsi islah edib düzəldən, işləri çəkib çevirən, düzəldən və idarə edən mənasına da qeyd olunur. Eləcə də, məbud (İləh) mənasını da əhatə edir. Elm adamları Uca Allahın “Rəbb” adı ilə bağlı belə demişdilər: “Bu Uca Allahın ən böyük adıdır. Çünki dua edənlər bu adı istifadə edərək çox dua edərlər. Quran-Kərimdə bunu da qeyd edə bilərik. Məsələn əl-İmran surəsinin sonlarında, İbrahim surəsində və digər surələrdəki dualar Allaha müraciət edərək “Rəbb” kəlməsi ilə zikir olunur” İmam Qurtubi deyir ki: "Rəbb" kəlməsinin əvvəlində əlif və ləm həriflərini yazaraq "ər-Rab" deyildiyi zaman yalnız uca Allah nəzərdə tutulmuş olar. Çünki buradakı "əlif və ləm" hərifləri əhd üçündür. Əgər "Rəbb" kəlməsinin əvvəlində "əlif və ləm" hərifləri yazılmadığı zaman olsa Uca Allah üçün də qulları üçün də ortaq olaraq istifadə edilə bilər. Məsələn "Allah, qulların rəbbidir" deyildiyi kimi "Zeyd evin rəbbi (sahibi)dir" deyilər. Uca Allah bu vəziyyətdə rəblər rəbbidir və Allahdan başqa bütün "rəblər" (sahiblər) isə yaradıcı və ruzi verici deyil.” (İmam Qurtubi, əl-Camiu li-Əhkami’l-Qur’an, 1/370). Deyirəm: “Rəb” kəlməsi lüğətdə tərbiyə mənasındadır. Tərbiyə isə hər hansı bir şeyi öyrədəndir. Yəni bir şeyi islah (düzəltmə) edənə və ya tamamlayana onu tərbiyə etmiş deyərlər. Bunun üçün davamlı kitablarla məşğul olanlara «Rabbaniyyun» deyilir. Rəb sözü, tərbiyə kökündən törədilmişdir. Uca Allah İnsanları öyrədən və idarə edəndir. Aləmlər. Uca Allahın: "əl-aləmin" buyruğu ilə əlaqədar olaraq şərh-əhli və təfsirçilər bir çox fərqli rəylər qeyd etmişlər. Katabə deyir ki: "əl-aləmin" kəlməsi "aləm" sözünün çoxluğudur. Uca Allahdan başqa olan hər bir varlığı aid olunur.” İbn Abbas (r.a) deyir ki: "Aləmlər" cinlər və insanlar mənasını əhatə edir. Dəlili isə Uca Allahıın: "Bü tü n alə mlə rə xə bə rdarlı qçı olsun deyə ..." (Furqan, 1) buyruğudur. Lakin Peyğəmbər (Allahın xeyir-duası və salamı onun üzərinə olsun) isə, heyvanlara xəbərdarlıqçı olmamışdır.” əl-Fərra və Əbu Ubeydə deyir ki: Aləm ağılı çatan hər bir kəslərə aid olunur. Bunlar də dörd ayrı ümmətdirlər: İnsanlar, cinlər, mələklər və şeytanlar. O baxımdan ağılı çatmayan heyvanlara aləm, deyilməz. Çünki bu şəkildə çoxluq (əl-aləmin və əl-aləmin) yalnız ağılı çatan varlıqlar üçün istifadə edilir.” Ər-Rəbi b. Ənəs də Əbul-Əliyədən belə dediyini rəvayət etmişdir: “Cinlər ilə insanlar bir aləmdir. Bunların xaricində yer üzünün dörd bucağı vardır. Bu bucaqlardan hər birisində min beşik aləm vardır və Allah bunları ibadəti üçün yaratmışdır.” Deyirəm: Bu mövzudakı doğru və səhih rəy budur ki, hər cür varlıq aləm kəlməsini əhatə edir. Yəni bütün varlıqlar qəsd olunur. Buna dəlil isə Uca Allahın bu buyruğudur: “Firon dedi: “Alə mlə rin Rə bbi nə dir? (Nə cü rş eydir?)” (Musa: ) “Ə gə r yə qin inanacaqsı nı zsa, (bilin ki) O, gö ylə rin, yerin və onlar arası nda olanları n (bü tü n varlıqların ) Rə bbidir!” deyə cavab verdi.” (Ş uə ra, 23-24).Əz-Zəccəc demişdir ki: “Aləm Uca Allahın dünya və axirətdə yaratdığı hər bir şeydir.” Allah və Onun rəhməti. Uca Allahın rəhmətindən budur ki, məxluqatlar Ona daha çox itaət etsinlər və üsyandan daha çox uzaq olsunlar, o cümlədən Ondan qorxmağı həm də rəhmətinə ümid etsinlər deyə Uca Allah bu barədə bələ buyurmuşdur. “(Ya Rə sulum!) Qulları ma xə bə r ver ki, (tö vbə edə cə klə ri 9 Fatihə surəsinin şərhi. tə qdirdə ) Mə n, hə qiqə tə n, bağış layanam, rə hm edə nə m. Eyni zamanda daə zabı m daç ox ş iddə tliə zabdı r” (Hicr, 49-50). “Gü nahları bağış layan, tö vbə lə ri qə bul edə n, cə zası ş iddə tli, kə rə mi bö yü k olan (Allahdandı r)... (Gafir, 3) Səhih Müslimdə Əbu Hureyra (r.a) rəvayət edir ki, Allahın Elçisi (Allahın xeyir-duası və salamı onun üzərinə olsun) belə buyurmuşdur: "Əgər mömin Allah qatında olan cəzanın nə olduğunu bilsə heç bir kimsə onun cənnətini ümid etməz. Əgər kafir də Allah qatındakı olan rəhmətini bilsə heç kim onun cənnətindən ümid kəsməz." (Müslim, Tövbə 23) Məlik sözün oxunuşu. Təbəri deyir ki: “Haqq-hesab gününün hökmdarı” : "Hökmdar" deyə tərcümə edilən "Malik" sözü üç şəkildə oxunmuşdur: Birinci oxunuş şəkli: Məlikdir. Mənası isə "Hökmdar, mülk sahibi" deməkdir. Bu oxunuş şəklinə görə ayənin mənası belədir: "Varlıqların, hesaba çəkilib cəza və ya mükafat! Qiyamət gününün hökmdarı, və tək sahibi yalnız Allahdır. Bu sözün ikinci oxunuş şəkli Malikdir. Mənası isə "Hökm vermə haqqına sahib və ya qiyamət gününü gətirməyə gücü çatan" deməkdir. Abdullah b. Abbas (r.a) bu oxunuş şəklini belə izah etmişdir. "İnsanların cəzalandırılacaqları və ya mükafatlandıracaqları qiyamət günündə hökm vermə səlahiyyəti, yalnız Allaha aiddir. Dünyada olduğu kimi o gün, Allahdan başqa heç bir kimsə hökm verə bilməyəcəkdir" Abdullah b. Abbas (r.a) bu şəkildəki izahından sonra bu ayələri oxumuşdur. “Ruhun (Cə brailin) və mə lə klə rin sə f-sə f duracağı gü n Rə hmanı n izin verdiyi kimsə lə rdə n baş qa heç kə s danış mayacaq, danış an da doğ runu deyə cə kdir” (Nə bə , 38). Təbəri, birinci oxunuş şəklinin bu səbəblərdən ötəri seçimə layiq olduğunu demişdir: Hökmran və mülk sahibi olmaq eyni zamanda qərar vermək sahib olmağı və hökm vermə gücündə olmağı da əhatə edir. Halbuki Malik sözü, "Hökm vermə səlahiyyətini sahib" şəklində izah edildiyi təqdirdə, hökmranlığı və mülk sahibliyini ifadə etməz. Ayələri daha əhatəli mənada götürmək əlbətdə ki, daha uyğundur. Digər tərəfdən, bu ayədən əvvəlki ayələrdə, Uca Allah bütün aləmlərin rəbbi, yəni özünə itaət edilən ağası, düzəldib düz edəni və sahibi olduğunu bəyan etmişdir. Dərhal o ayənin sonunda da eyni mənası dəyişik bir söz ilə ifadə etməsi əlbəttə ki, ilahi kəlama uyğun deyil. Beləliklə "Məlik" şəklindəki oxunuş formasını əsas götürüb qiyamət günündə bütün mülkün və hökmranlığın ona aid olduğunu söyləmək "Malik" şəklindəki qiraəti əsas götürərək "Qiyamət günündə hökm verməyə yalnız o səlahiyyətlidir." deməkdən daha fəzilətlidir. Bu sözün üçüncü oxunuş şəkli isə Malikədir. Mənası isə "Ey qiyamət gününün Sahibi" deməkdir. Ayəni bu şəkildə oxuyanlar, bundan sonra gələn ayələrə bu ayə arasında əlaqəni qüvvətləndirmək üçün belə oxumuşlardır. Çünki bunlara görə bu və bundan sonra gələn ayələrin mənası belədir: "Ey, qiyamət gününün sahibi, yalnız biz sənə qulluq edirik və yalnız səndən kömək diləyirik... " Tabəri, bu oxunuş şəklinin də seçimə layiq olmadığını bəyan etmiş, daha sonra gələn ayələrlə əlaqəsini qüvvətləndirmə səbəbinin doğru olmadığını zikr etmişdir. Çünki Abdullah b. Abbas, Cəbrayılın, Uca Allahın Peyğəmbərə "Ey Məhəmməd, de ki: aləmlərin rəbbi olan, Rahmən və Rəhim olan və qiyamət gününün sahibi olan Allaha həmd olsun. Ey Məhəmməd, yenə də ki: " yalnız biz sənə qulluq edirik və yalnız səndən kömək diləyirik " şəklində əmr etdiyini söylədiyini rəvayət etmişdir. Beləcə bu oxunuş şəklinə ehtiyac qalmamışdır.” Elm adamları isə "Məlik" oxunuşununmu yoxsa "Malik" oxunuşununmu daha bəlli olduğu barəsində fərqli fikirlər irəli sürmüşdülər. Hər iki oxunuşu Tirmizi Allahın Elçisindən r rəvayət etmişdir. Əbu Xatim deyir ki: "Malik" yaradanı tərifləmək barəsində "Məlik"dən daha aydındır. Varlıqları tərifləmək barəsində isə Məlik sözü "Malik"dən daha bellidir. Aralarındakı fərq də budur: Varlıqlardan "Malik" olan adam "Məlik (hökmdar)" olmağa bilər. Uca Allah isə "Malik" olduğuna görə eyni zamanda "Məlik"dir də. Deyirəm: Kimisi də "Malik" sözünün daha bəlli olduğuna dair vacib bir hərf ehtiva etməsini dəlil göstərmişdir. Bu sözü bu şəkildə oxuyan bir kimsə, "Məlik" deyə oxuyandan on yaxşılıq götürülər. Bu, sözün şəklinə baxdığımız təqdirdə belədir. Mənasına baxdığımız vaxt bunu ifadə etməz. Digər
tərəfdən "Məlik" şəklindəki oxunuş da sabit olmuşdur və bu sözdə "Malik" sözündə açıqladığımız şəkildə geniş bir məna vardır. Ən doğrusunu yaxşı bilən Allahdır. Məlik (Hakim) adını varlıqlara verilə bilməz. Hər hansı bir kimsənin belə bir ad ilə özünü adlandırması və Allahdan başqa kimsəyə belə deyilməsi icazə verilmir. Səhih Buxari ilə Müslimdə Əbu Hureyra (r.a) rəvayət edir ki, Allahın Elçisi (Allahın xeyir-duası və salamı onun üzərinə olsun) belə buyurmuşdur: "Allah Qiyamət günündə yer üzünü ovcuna götürər. Səmanı da sağında düyüb qatlayar. Sonra da: Mən Məlikəm (Hökmdaram), yer üzünün hökmdarları harada? deyər. " (Buxari, Rikak 44; Müslim, Sıfatul-münafikin 23) Yenə də, Əbu Hureyra (r.a) rəvayət edir ki, Allahın Elçisi (Allahın xeyirduası və salamı onun üzərinə olsun) buyurmuşdur: "Allah qatında adların ən alçaq olanı özünə "hökmdarlar hökmdarı (məliku'l-əmlək)" adını verən adamdır. " (Buxari, Ədəb 114; Müslim, Ədəb) Əhməd b. Hənbəl deyir ki: "Mən hekayəni rəvayət edən ravi Əmr əş-Şeybanidən hədisdə qeyd olunan “ən alçaq” sözünün mənasını soruşdum, o mənə: "Ən alçaq, yəni ən zəlil deməkdir" dedi. " (Müslim, Ədəb 20). Qeyd olunmuş hədisdə aydın açıq aşkar başa düşmək olur ki, hər bir kəsə Məlik adini qoymaq olmaz, amma “Əbdül Məlik” (Hökmdarın qulu) adını qoymaq icazə verilir. Yenə də Əbu Hureyrədən (r.a) belə dediyi rəvayət olunur ki, Allahın Elçisi (Allahın xeyir-duası və salamı onun üzərinə olsun) belə buyurmuşdur: "Qiyamət günündə Allahın ən çox qəzəb edəcəyi, ən adi və pis görəcəyi adam (dünyada ikən) "maliklər maliki" deyə adlandırılan kimsədir. Halbuki uca Allahdan başqa məlik yoxdur" (Müslim, Ədəb 21) İbnul-Hassar deyir ki: "Məliki yaumiddin" ilə "məliku'1-mulk" da belədir. Bu adların bütün varlıqlar haqqında istifadə etməsinin haram qılındığı barəsində görüş ayrılığı olmamalıdır. Eynilə məliku'l-əmlək demənin haram qılınması kimi." Allahın "Din Gününün Maliki (Hökmdarı)" olması necə başa düşülməlidir? Birinci şərh şəkli: Ərəb qrammatikasında "Malik" kəlməsi feli sifətlərə aid olunur və bu növ feli sifətlərə “İsmu fail” deyilir. Yəni hər bir işin icrasını bildirir. Ərəb dilində adı fail isə, bəzən özündən sonrakına izafə edir. Bu vəziyyətdə gələcək ifadə edən hərəkət mənasındadır. Belə bir ifadə doğru, səhvsiz, ağlan aydın ola bilər bir ifadədir. Məsələn, bir kimsə: Bu sabah Zeydi vurucudur" dediyi təqdirdə, Zeydi vuracaq demək olar. Yenə də: Bu gələcək il Beytullaha həcc edəndir" dediyimiz təqdirdə bunun mənası: Gələcək il həcc edəcək; deməkdir. Necə ki, hərəkətin, hələ o işi işləmədiyi halda özünə izafə edildiyi də görülən bir xasdır. Bununla gələcəkdə o hərəkəti edəcəyi izah edilmək istənmişdir. Ona görə də Uca Allahın da "din gününün Hökmdarı" buyruğu da bu şəkildə, gələcək haqqında şərh edilib açıqlanır. Yəni o din gününə malik olacaq. Yaxud meydana gəldiyi təqdirdə din gününə malik olacaq, mənasındadır. İkinci bir şərh şəkli: Malik sözü, qüdrətə raci qəbul edilərək açıqlanır. Yəni o din günündə qadir olacaq və ya din gününü var etməyə, meydana gətirməyə qadirdir. Çünki bir şeyin maliki demək, o şeydə qənaət edən və ona güc çatdıran deməkdir. İzzət və Cəlal sahibi olan Allah da hər şeyə malikdir və öz iradəsinə görə o şeyləri çək-çevir edər. Mülkiyyəti altında olan heç bir şey Onun iradəsinə, qənaətinə qarşı çıxa bilməz. Ancaq birinci şərh şəkli ərəb dilinə daha uyğundur. Bunu Əbul-Kazım əz-Zeccaci söyləmişdir. Üçüncü bir şərh şəkli: Əgər: O həm din gününün həm də başqa şeylərin maliki olduğu halda nə deyə xüsusilə din gününü zikr etmişdir? Deyiləcək olsa bu cavab verilər: Çünki dünyada onlar mülkiyyət barəsində (Uca Allah ilə) anlaşılmazlıq içərisində idilər. Firon, Nəmrut və başqaları kimi. O gün mülkündə heç kim onunla çəkişə bilməyəcək, qarşı çıxarmayacaqdır. Hamısı Ona boyun əymiş olacaq. Necə ki Uca Allah: “Bu gün hökm kimindir?” (Mumin, 16) Yəni o gündə Uca Allahdan başqa əməllərin qarşılığını verəcək hakim olmayacaqdır. Bunu da qeyd edim ki, sifət olmaq baxımından "Malik" ilə "Məlik" arasındakı fərq uca Allah "Məlik" olmaqla təqdirdə bu, Onun şəxsi sifətlərindən biri olar. Əgər "Malik" olmaqla isə, bu da onun hərəkəti sifətlərindən biri olar. Gün
Gün sözündən məqsəd günəşin batmasına qədər olan vaxtdır. Lakin Fatihə surəsində olan “gün” sözündən məqsəd budur ki, Qiyamətin başlanğıcı ilə cənnət və cəhənnəmliklərin hər birisinin daxil olduqları vaxta qədər ki, zaman üçün zikir olunmuşdur. "Gün" sözü onun qısa bir an haqqında da istifadə edilə bilər. Çünki Uca Allah belə buyurmuşdur: "Bu gü n dininizi sizin üçü n tamamladı m" (Maidə , 3) Gün mənasını verən "yaum" sözünün çoxlu şəkilçisi "əyyam" (günlər) şəklində qeyd olunur. Bunun əsli şəklindədir daha sonra "ya" ilə "vav" idğam edilərək "Əyyam" şəklində olmuşdur. Təbəri deyir ki: “Haqq-hesab gününün” deyə tərcümə edilən "Yaumiddin" ifadəsindəki "Din" sözünün mənası "Cəzalandırma və əməllərin qarşılığını verməsini" deməkdir. Bu ayə də keçən "Din" sözü də bu mənadadır" Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Məsud, Katadə və İbni Cureyc də burada ki "Din" sözündən məqsədin, "Cəzalandırma və hesaba çəkmə" olduğunu demişlər. Abdullah b. Abbasım belə dediyi rəvayət edilmişdir. "Yaumiddin" demək, "Varlıqların hesaba çəkildiyi gün" deməkdir ki, o da "qiyamət günüdür." Allah, o gün varlıqlara, etdikləri əməllərin qarşılığını verəcəkdir.” Əd-Din. Din günündən məqsəd əməllərə verilən qarşılıq və əməllər səbəbindən hesaba çəkmək deməkdir. İbn Abbas, İbn Məsud, İbn Cureyc, Katabə və başqaları belə söyləmişdirlər. Bu Peyğəmbərdən (Allahın xeyir-duası və salamı onun üzərinə olsun) də rəvayət edilmiş bir şərh şəklidir. Bu açıqlamanın doğruluğuna Uca Allahın bu buyruqları da dəlildir: “O gü n Allah onları n cə zası nı layiqincə verə cə k və onlar Allahı n (Allahı n onlara verdiyi və din) açı q-aş kar bir haqq olduğ unu bilə cə klə r” (Nur, 25) “Bu gü n hə r kə sö zə mə linə gö rə cə zalandı rı lacaqdı r. Bu gü n heç bir zü lm (haqsı zlı q) ola bilmə z. Allah tez haqq-hesabçə kə ndir” (Mumin, 17) “Bu gü n sizə (dü nyada) etdiyinizə mə llə rinə və zi (mü kafatı və ya cə zası ) verilə cə kdir” (Casiyə , 28)Din eyni zamanda itaət mənasına da gəlir. Buna görə "din" sözü müştərək ortaq bir söz qeyd olunur. Yalnız sənə ibadət edirik və yalnız səndən kömək diləyirik. Təbəri deyir ki: Burada məqsəd yəni “Ey Allahım, başqasına deyil ancaq sənə boyun əyərik, sənə qulluq edirik. Sənə ibadət edirik. Ey Allahım, etdiyimiz ibadətlərdə, itaətlərdə və bütün işlərimizdə ancaq səndən kömək diləyərik. Səndən başqa heç bir varlıqdan kömək istəmirik. Səni inkar edən kafirlər isə işlərində səndən başqa dua etdikləri bütlərdən kömək istəyirlər. Amma biz bunlardan deyirik.” Abdullah b. Abbas, bu ayənin izahında belə demişdir: "Cəbrayıl Məhəmmədə (s.ə.v) Uca Allahın belə buyurduğunu demişdir. "Ey Məhəmməd! de ki: "Ey rəbbimiz, ancaq sənə təvəkkül edirik, səndən qorxar və sənə ümid bağlayırıq" Təbəri, ayənin "Səndən qorxar və sənə ümid bağlayırıq." şəklindəki izahı yerinə "Sənə boyun əgər və sənə təslim olarıq" şəklində izah etmənin daha uyğun olacağını söyləmişdir. Çünki ayədə zikr edilən "Ancaq sənə qulluq edirik." ifadəsi hər şeydən Əvvəl, boyun əyməyi və təslim olmağı ifadə edir. Qorxu və xahiş də "Boyun əymə" ifadəsi içində mövcuddur." demişdir. Surənin əvvəlindən bura qədər Uca Allaha Həmd ilə Səna edilməkdədir. “İbadət edirik” yəni "itaət edirik” mənasındadır. Eyni zamanda İbadət itaət və zillətlə boyun əymək deməkdir. "Və yalnız səndən kömək diləyərik", yəni köməyi, dəstəyi və müvəffəqiyyəti yalnız səndən istəyirik. Əgər məf'ul "İyyakə: yalnız sənə" deyilməsi nə üçün hərəkətin (Nə a'budu və nəstəinin: İbadət edərik, kömək diləyərik) deyilişindən əvvəl gəlmişdir? deyiləcək olursa, bu haqda bələ cavab verilir: Ərəblər əhəmiyyətli olanı bir şeyi əvvəl deyirlər.
| Baxılıb: 1779 | Tarix: 
