Təbii
ki, yeni dövr ənənəvi, daha doğrusu Sovet dövrünün ateizm siyasəti
nəticəsində dindən sürətlə uzaqlaşaraq, xurafatı təbliğ edənlərin
maraqlarına uyğun deyildi. Ancaq yeni gələn cərəyanlarla mübarizə
aparmaq üçün yetərli potensialları olmadığından, qısa zamanda tənəzzülə
uğramağa başladılar. Bunun qarşısını almaq üçün isə kənar yardım
gərəkirdi. Məhz Qum, Məşhəd kimi şəhərlərdəki kazarma-mədrəsələr
Azərbaycanda xurafatın qalması prossesinə cəlb olundular.
Ancaq
müstəqillik qazanılandan sonra yayılmağa başlayan digər cərəyanlar da
geri çəkilənə oxşamırdılar. Üstəlik, həmin cərəyanlar hər keçən gün
Sovet dövrünün ateizm siyasəti nəticəsində çiçəklənən xurafatın
çəmbərini bir qədər də daraldırdılar. Doğrudur, Azərbaycana hər gələn
dini cərəyanın da uğur qazandığını söyləmək yanlışlıq olardı.
Uğur
qazanmanın başlıca şərtinin ölkədə yaşayan insanların düşüncə tərzi ilə
üst-üstə düşmək, xalqın milli mentaliteti ilə zidd olmamaq olduğunu
nəzərə alsaq, çox az dini cərəyanın öz təbliğlərində uğur
qazandıqlarını söyləyə bilərik. Həmin cərəyanlar arasında inkişaf
şkalasına və özünə məxsus davranışlarına görə seçilənlərdən biri, bəlkə
də birincisi özlərini «sələfi» adlandıran, bir-birlərinə «əxi» (qardaş)
deyə müraicət edənlərdir.
Sələfilərlə xəvariclərin fərqi
Azərbaycanda
təbliğə başladıqları gündən bəri istər Azərbaycanın «ənənəvi» dini
cərəyanların, istərsə də, Türkiyədən gələn nyu-sufilərin hədəfinə
çevrilən, barələrində minlərlə ağır ittiham səsləndirilən, eyni zamanda
İran və Türkiyədən gələn cərəyanlardan fərqli olaraq, istər yazılı,
istərsə də elektron heç bir KİV vasitəsindən istifadə etməyən sələfilər
bu qədər təzyiq altında çoxalmağa davam etdilər. Və bu gün özünü sələfi
adlandıranları qrup və ya azlıq adlandırmaq doğru olmazdı. Aktiv dindar
bazasına sahib sələfiləri digərlərindən fərqləndirən ən önəmli
səbəblərdən biri də ölkənin ictimai-siyasi prosseslərində iştirak
etmədən, varlıqlarını qorumaları və günü-gündən artmalarıdır. Doğrudur,
bəzi radikal dini fikirləri olan, təkfirçi, Azərbaycanı «darul-küfr»
(küfr diyarı) sayan xəvariclərlə (güc yolu ilə dövləti ələ keçirmək
istəyənlər, günahsız insanlara «kafir» damğasını vuranlar, yer üzərində
mövcud dünyəvi hakimiyyətləri qəbul etməyənlər) sələfilər məqsədli
şəkildə eyniləşdirilir. Ancaq apardığımız araşdırmalar və ən azından
sələfilərin 15 illik fəaliyyəti deməyə əsas verir ki, xəvariclərlə
sələfilər arasında ideoloji uçurum var. Bu gün Azərbaycan mətbuatının
«hacı» imzası ilə «vəhhabi» təhlükəsindən yazaraq, xəvariclərlə
sələfiləri eyniləşdirən dilletant qələmlər bir faktı gizlədirlər:
Mövcud dünyəvi hakimiyyəti qəbul etməyən, silahlı terror qruplaşmaları
ilə əlaqələrinin mövcudluğu şübhə doğurmayan xəvariclər sələfilərin
özlərini kafir adlandırır, qanlarını halal, qətllərini vacib sayırlar.
Kafir saydıqları hər kəsin malını özlərinə halal bilən xəvariclərin
Azərbaycanda ən böyük rəqibi də nə mərkəzi Qum olan cəfərilər, nə
mərkəzi Konya olan sufilərdir, onların düşmən kimi qəbul etdikləri ən
ciddi rəqibləri məhz mərkəzi Bakının mərkəzində yerləşən «Əbubəkr»
məscidi olan sələfilərdir. Ancaq nədənsə, bu məsələ heç bir yerdə
yazılmır, onlar arasında fərq söylənilmir. Bu isə «hacı» imzasının
arxasında gizlənərək, sələfiləri «vəhhabi» kimi təqdim edənlərin hansı
niyyətinin olduğunun, bu işə hansısa ayətullahların «xeyir-dua»
verməsinin və tarixi və dini biliklərinin azlığının bariz nümunəsidir.
Rəqiblərinin
18-ci əsrdə yaşamış Məhəmməd ibn Abdulvahhabın adına nisbətlə «vəhhabi»
adlandırdığı, ancaq bu adı qətiyyətlə rədd edərək, özlərini sələf
adlandıran bu camaatın sayının günü-gündən artması ilə bağlı müxtəlif
iddialar səslənsə də, bu qədər insanın bu yolu seçməsinin yalnız
maddiyyatla bağlı olduğuna heç həmin iddianı ortaya atanlar da inanmır.
Çünki ənənəvi «pul gücünə adam yığmaq» iddiası hər keçən gün iflasa
uğramaqla yanaşı, sələfilərin daha çox yığışdıqları məscidə (xalq
arasında «Əbubəkr» məscidi kimi tanınır-red.) gələnlərin sosial
vəziyyəti ilə bağlı qısa araşdırmalar da, bu iddianın qeyri-ciddiliyini
ortaya qoyur. Oraya gedən insanları avam camaat adlandıranlar, bir neçə
cümə günü yollarını oradan salsalar, «Əbubəkr» məscidinin camaatının
intellekt səviyyəsi ilə bağlı fikirlərində korrekt dəyişiklik etmək
məcburiyyətində qalacaqlar. Bəs o zaman nədən 18-ci əsrdə yaşamış
hansısa ərəb aliminin başladığı bir hərəkat Azərbaycanda bu qədər geniş
tərəfdara sahib oldu? Nə üçün illərlə şəbihləri dini mərasim olaraq
öyrənən, dindən xəbərsiz azərbaycanlılar arasında bu cərəyan sürətli
şəkildə yayıldı? Bu gün İranın, Türkiyənin və Rusiyanın təsirində
olmayan və yalnız və yalnız Azərbaycana xidmət edənlər bunu
araşdırsalar, yaxşı olmazdımı? Nədən Azərbaycana daha yaxın olan
ölkələrdəki cərəyanlar Ərəbistan Yarımadasından gəldiyi söylənilən və
Məhəmməd ibn Abdulvahhab adlı bir ərəb aliminin fikirləri qədər təsirli
olmadı? Azərbaycanın son on beş ilə qədər əhalisinin böyük bir qisminin
şiə (cəfəri) məzhəbinə tabe, xalqın 95 faizinin türklərdən ibarət
olduğunu nəzərə alsaq, bu suala cavab verməyimiz gərəkmirmi: Nə üçün
Türkiyə və İrandan gələn cərəyanlar deyil də, məhz sələfilik son 15
ilin ən sürətlə yayılan cərəyanı oldu?
Pul gücü ilə yayılan
missioner təbliğatının aqibəti gözümüzün önündə olduğundan, yenə eyni
iddianı irəli sürmək savadsızlıq olardı? Yuxarıda bəhs etdiyimiz kimi,
əgər sələfilik Azərbaycanın milli mentalitetinə, düşüncə tərzinə yad
olsaydı, çətin ki, qısa zamanda bu qədər tərəfdar toplaya bilərdi?
Azərbaycanda sələfiliyin kökləri Məhəmməd ibn Abdulvahabdan neçə əsr əvvələ gedib çıxır
Apardığımız
tarixi araşdırmalar zamanı məlum oldu ki, sələfiliyin Azərbaycanda
sürətlə yayılmasının tarixi səbəbləri var və sələfilik heç də iddia
olunduğu kimi 18-ci əsrdə yaşamış ərəb aliminin fikirləri deyil.
Üstəlik, iddia edə bilərik ki, Azərbaycanda sələfiliyin önündə gedənlər
nəinki Səudiyyə Ərəbistanında yaşamış Məhəmməd ibn Əbdülvahhabdan
təsirləniblər, əksinə həmin şəxs və onun sələfləri Azərbaycandakı
sələfi hərəkatından təsirləniblər. Və rəqiblərinin «vəhhabi»
adlandırdığı sələfilik heç də Ərəbistandan Azərbaycana gəlməyib, tam
əksinə olaraq, azərbaycanlı alimlər tərəfindən Orta Şərqə yayılıb! Özü
də Məhəmməd ibn Əbdülvahhabdan tam 5 əsr öncə! Bunu biz deyil, tarixi
mənbələr sübut edir. Və məhz Azərbaycanda öyrənilməmiş həmin mənbələri
araşdırandan sonra sələfiliyin ölkəmizdə niyə bu qədər sürətlə
yayılmasının əsl səbəbini öyrənə bildik. Çünki sələfilik Azərbaycanda
geniş yayıldığı dövrdə nə sufilik, nə də digər cərəyanlar Qafqazda
geniş yayılmışdılar. «Əxilər» adlanan hərəkatın gizli tərəflərini, dini
görüşlərini üzə çıxaranda, xalqın nədən bu cərəyana üstünlük verdiyi
üzə çıxdı. Və aylardan bəri apardığımız araşdırmalar sübut etdi
ki, məfhum olaraq yenilik olsa da “sələfilik” faktoru Azərbaycan üçün
yenilik deyil. Sələfiliyin nə olduğu haqda oxucu kütləsinin
məlumatsızlığının əsas səbəblərindən biri də ölkə mediasının sələfilik
haqqında səhv təsəvvürün formalaşmasındakı rolu olmuşdur. Bu səhv bəzən
məlumatsızlıq ucbatından baş verirsə də bunun səbəbi əsasən kor
təəssübün doğurduğu qərəzli mövqedir. “Vəhhabilik” deyə fəryad
qoparanların bir çoxu bunun ölkəmiz üçün qeyri-ənənəvi bir anlayış
olduğu iddiasındadırlar. Lakin tarixi faktlar bunu göstərir ki, əslində
kor təəssüb sahiblərinin təəssübünü çəkdikləri ideyaların özü ölkəmiz
üçün yad, qeyri-ənənəvi, hətta zorla xalqımızın idrakına yeridilmişdir.
Sələfiliyi “vəhhabilik” adlandıraraq bunun qeyri-ənənəvi cərəyan olduğu
iddiasında olanlar bu iddialarını əsasən 1703-1791-ci illərdə ərəb
yarımadasında yaşamış Məhəmməd ibn Əbdulvəhhabın başçılıq etdiyi
hərəkat ilə dəstəkləyirlər. Məhəmməd ibn Əbdulvəhhabın başçılıq etdiyi
bu hərəkatın sələfiliyin ərəb yarımadasında yayılması məqsədini güddüyü
doğrudur. Fəqət sələfiliyin məhz bu tarixdən etibarən meydana çıxdığı
iddiası tamamilə səhvdir. Burada mövzudan kənara çıxaraq qısaca
bir məsələyə də toxunmaq yerinə düşəcəkdir. Bu günlərdə ən çox gündəmə
gətirilən məsələlərdən biri, guya Hampher adlı bir ingilis cəsusunun
Məhəmməd ibn Əbdulvəhhabı bu iş üçün təşviq etməsi məsələsidir. Bununla
bağlı, hətta bir kitab da yazıblar və bunu müxtəlif dillərə, o cümlədən
ana dilimizə də tərcümə ediblər. Bizim hansısa ərəb alimini müdafiə
etmək fikrimiz olmasa da, həqiqət ondan ibarətdir ki, tarixdə Hampher
adlı bir ingilis cəsusu olmayıb və heç vaxt orta şərqdə fəaliyyət də
göstərməyib. 1888-1935-ci illərdə yaşamış Tomas Edvard Lavrens adlı bir
ingilis cəsusu həqiqətən orta şərqdə Osmanlı dövlətinin əleyhinə
fəaliyyət göstərib və 1926-cı ildə “Müdrikliyin Yeddi Sütunu” adlı
xatirələrini Londonda nəşr etdirib. Fəqət onun bu xatirlərində Məhəmməd
ibn Əbdulvəhhab haqqında bir kəlimə belə yoxdur. Ağıl sahibi hər bir
kəs dərk edə bilər ki, 1888-ci ildə anadan olan Tomas E. Lavrens
1791-ci ildə ölmüş Məhəmməd ibn Əbdulvəhhabla görüşə bilməzdi. Bu
praktiki cəhətdən mümkün deyil. Mövzumuza qayıdaq.
Ən böyük azərbaycanlı sələfi alim: Şeyx Nəsrəddin Mahmud Xoyi
Sələfiyin
tarixini araşdırarkən, XIII əsdə yaşamış və bu vaxta qədər oxucunun
həqiqi kimliyi haqqında heç bir məlumatı olmayan böyük azərbaycanlı
alim, mütəfəkkir və yaşadığı dövrdə sələfiliyin məşhur təmsilçisi olmuş
Şeyx Nəsrəddin Mahmud Xoyinin həyatı və fəaliyyətlərini öyrənmək yerinə
düşərdi. Əslən Cənubi Azərbaycandan olan Türkiyə Cumhuriyyəti Səlcuq
Universiteti Tarix fakültəsinin sabiq dekanı professor, tarix elmləri
doktoru Mikail Bayramın uzun illər boyu davam etmiş tədqiqatları
nəticəsində Şeyx Nəsrəddin Mahmud Xoyinin həyatı və fəaliyyətləri
haqqında məlumatları geniş oxucu kütləsinə çatdırılmışdır. Şeyx Mahmud
Xoyi özündən əvvəl Azərbaycanda yaşamış məşhur sələfi Əbu Bəkr Hüseyn
ibn Əli ibn Yezdanyar Urməvinin (ölümü 944) ideyalarına əsaslanaraq
“Əxilik” adı ilə məşhurlaşmış hərəkatın əsasını qoymuş və bu hərəkat
Azərbaycanın və Türkiyənin tarixində dərin izlər buraxmışdır. Cənubi
Azərbaycanın Urmiya şəhərində anadan olmuş və İbn Yezdanyar adı ilə
tanınmış bu azərbaycanlı mütəfəkkirin həyatı və fəaliyyətləri ilə bağlı
orta əsr müəllifləri Əbdurrəhman Cami “Nəfaxat-ul-Üns”, Əlişir Nəvayi
isə “Nəsayim-ul-Məhəbbə min Şəmayim-ul-Futuvvə” adlı əsərlərində geniş
məlumat vermişdirlər. X əsrdə yaşamış İbn Yezdanyar öz dövründə
yayılmış batil inam və xürafələrə, o cümlədən bunların əsas yayıcısı
olan sufi cərəyanlarına qarşı ciddi mübarizə aparmışdır. Məlum olduğu
kimi XIII əsdə yaşamış İbn Teymiyyə sufilik və digər bidətçi
cərəyanlara qarşı öz əsərləri ilə ciddi mübarizə apardığı üçün istər öz
dövründə, istərsə də bu gün tənqidlərə məruz qalmışdır.
İbn Teymiyyədən üç əsr öncə eyni fikirləri söyləyən azərbaycanlı sələfi alim: Əbu Bəkr Hüseyn ibn Əli ibn Yezdanyar Urməvi
Lakin
tarixi faktlar onu göstərir ki, İbn Teymiyyədən üç əsr əvvəl bu kimi
bidətçi cərəyanlara qarşı həmvətənimiz olan İbn Yezdanyar da ciddi
mübarizə aparmış və buna görə də tənqid və təzyiqlərə məruz qalmışdır.
Məsələn iraqlı sufi şeyxi Şibli öz yazılarında İbn Yezdanyarı tənqid
etmiş və hər vasitə ilə ona təzyiq göstərməyə çalışmışdı. Lakin İbn
Yezdanyar buna əhəmiyyət verməyərək deyirdi: “Siz mənim sufiyyə
haqqında danışdığımı eşidirsiniz. Allaha and olsun ki, mən sadəcə
onalar yazığım gəldiyi üçün danışıram. Ağlı başında olan bir qrup insan
sözümün qiymətini dərk etdi. Əsl məqsədim də onları bu saxtakarların
əlindən xilas edib haqq yolu göstərmək idi. Onlar (sufilər) bir yandan
tövbə və istiğfar edirlər, bir yandan da günah işləməyə davam edirlər.
Belə iş olmaz. Bunu edən şəxs tövbənin ləzzətindən məhrum olar”. Bir
səyahəti vaxtı Bağdadda olarkən sufilər istehza etmək məqsədiylə İbn
Yezdanyara cümə günü xütbə oxumağı təklif edirlər. Onlar güman
edirdilər ki, azərbaycanlı alim ərəb dilini mükəmməl bilməyəcək və
xütbədə səhvlərə yol verəcək. “Bu gecə əcəm (qeyri-ərəb) kimi yatdım,
səhər oyananda isə ərəb idim” deyib minbərə qalxan İbn Yezdanyar
fəsahət və bəlağətlə ərəb dilində xütbə oxuyaraq, onunla istehza etmək
istəyənləri utandırır. Peyğəmbərin (s.ə.v) sünnəsinə sıx bağlı olan və
İslamı düzgün yaşamanın yeganə yolu olaraq səhih sünnəyə bağlılığı
görən İbn Yezadanyar deyirdi: “Hədis alimləri Muhəmmədin (s.ə.v)
sünnəsinin keşikçiləridir”. Öz saxta və batil etiqadlarını “fəna
fiş-şeyx, fəna fil-həqiqət, fəna fil-illah” kimi bidətlərlə dəstəkləyən
sufilərdən fərqli olaraq İbn Yezdanyar deyirdi: “mənhəcimiz (yolumuz,
metodumuz) elm və əxlaqdır”. O, daima tələbələrini dini elmləri
öyrənməklə yanaşı iffət, şücaət, ədalət, vəfa kimi əxlaqi keyfiyyətləri
əxz etmək, qəzəb, təkəbbür, şəhvət kimi bəd xasiyyətləri tərk etməyə
təşviq edirdi. İbn Yezdanyardan sonra onun ideyalarının ən məşhur
təmsilçisi və “Əxi” təşkilatının ilk qurucusu azərbaycanlı alim Əxi
Fərəc Zəncanidir (ölümü 1065). Buna baxmayaraq nə İbn Yezdanyar,
nə də Əxi Fərəc XIII əsdə yaşamış Əxi Əvrən ləqəbi ilə məşhur olmuş
Şeyx Mahmud Xoyi (ölümü 1261) qədər geniş tərəfdar kütləsinə sahib ola
bilməmiş və bu səbəbdən də tarixin səhifələrində gizli qalmışdılar.
Şeyx Mahmud Xoyi haqqında ən geniş və ətraflı tədqiqat professor Mikail
Bayram tərəfindən aparılmışdır. Möhtərəm professor əslən cənubi
Azərbaycanın Xoy şəhərindən olan bu azərbaycanlı mütəfəkkirin 20-dən
çox əsərin müəllifi olduğunu müəyyən etmidir. Araşdırmalar nəticəsində
o da məlum olmuşdur ki, Şeyx Nəsrəddin Mahdum Xoyi ilə xalq arasında
Molla Nəsrəddin adı ilə məşhur olan şəxs eyni adamdır. Şeyx Nəsrəddin
Mahmud Xoyinin ən məşhur əsərləri “Lətaif-ul-Hikmə” və
“Lətaif-ul-Qiyasiyyə” adlı əsərlərdir. “Lətaif-ul-Qiyasiyyə” adlı
əsərlərini müəllif Anadolu Səlcuqlu sultanı II Qiyasəddin Keyxosrova
(1237-1246) ithafən yazmış və dövlətin idarə olunmasına dair sultana
müxtəlif məsləhətlərini bu əsərdə qeyd etmişdir. Sultan I Əlaəddin
(1219-1237), sultan II Qiyasəddin (1237-1246) və sultan II İzzəddinin
(1246-1256/1257-1261) hakimiyyəti dövründə yaşamış Şeyx Mahmud Xoyi
eyni zamanda “Tuhfət-uş-Şəkur”, “Yəzdan Şinaxt”, “Mətail-ul-İman” kimi
əsərlərin də müəllifidir. Bu əsərlərində o, müxtəlif sənət və peşə
sahələri, İslam dininin əsasları, hətta insan anatomiyası kimi tibbi
mövzulara da toxunmuşdur. Sultan I Əlaəddinin böyük hörmətini qazanmış
şeyx sultan II İzzəddinin hakimiyyəti dövründə 1246-1248-ci illərdə baş
vəzir vəzifəsinə təyin olunuşdu. Əxilər hərəkatına dövlətin münasibəti
Şeyx
Mahmud Xoyi Anadoluda “Əxi” təşkilatının qurulmasında böyük rol
oynamışdı. “Əxi” sözünün mənası ərəb dilində “qardaşım” deməkdir.
Təsadüf olmayan və Azərbaycanda sələfiliyin tarixinin tam 12-13-cü əsrə
qədər uzandığına dair ən önəmli faktorlardan biri də orta əsr
Azərbaycan sələfiləri ilə bu günki Azərbaycan sələfilərin bir-birlərin
müraciət formasının eyniliyidir. Diqqətli müşahidəçi bu gün də
«Əbubəkr» məscidinin camaatının bir-birlərinə «əxi» deyə müraciət
etdiklərini görə bilər. İlk baxışdan adi görünən bu faktor
sələfiliyinin Azərbaycandakı tarixinə dair ən güclü misallardan biridir
və hər halda «vəhhabi»lərin kənardan idarə olunduğu iddiasının
sahibləri 18-ci əsrdə yaşayan Məhəmməd ibn Abdulvahabın 13-cü əsrdə
yaşayan sələfilərə-əxilərə təsir etdiyini iddia edə bilməzlər. Çox
maraqlıdır ki, «əxi» sözü ərəbcə «qardaş» demək olsa da, bu ifadə daha
çox Azərbaycan sələfilərinin müraciət forması kimi tanınır və qaynağı
da hansısa ərəb alimi deyil, Allahın Quranda buyurduğu “Həqiqətən
möminlər qardaşdırlar” (Hücurat surəsi 10) ayəsidir. Şeyx
Nəsrəddin Mahmud Xoyi eyni zamanda “32 peşənin ustadı” kimi məşhur idi.
O, dabbağ, yəni dəriçi idi. Dərinin emal edilməsi və dəridən müxtəlif
əşyaların düzəldilməsində mahir idi. Şeyx dəri emalı və işlənməsiylə
bağlı əsərlərin də müəllifi idi. Kayseri şəhərində o, böyük bir sənaye
şəhərciyi qurmuşdu. Müxtəlif peşə sahibləri bu şəhərcikdə
toplanmışdılar və Şeyx Mahmud Xoyini özlərinin ustadı sayırdılar. Həmdə
Əxi Əvrən kimi tanınan Mahmud Xoyinin qurduğu “əxi” təşkilatı həmin
dövrdə fəaliyyət göstərən sufi ordenlərindən çox fərqli idi. Hər şeydən
əvvəl ona görə ki, sufi təşikilatına daxil olanların əksəriyyəti
işsiz-gücsüz, başqasının hesabına yaşamağı vərdiş etmiş, meşşan həyat
tərzi keçirən dərvişlərdən ibarət idi. Onlar hətta dilənçilik etməkdən
də çəkinmirdilər. “Əxi” təşkilatına daxil olmağın əsas şərtlərindən
biri isə məhz peşə sahibi olmaq idi. Peşə sahibi olmayan və öz əlinin
zəhməti ilə dolanmayan şəxs “əxi” ola bilməzdi. Bundan başqa “əxi”
olmağın bir şərti də gənc olmaq idi, yaşı ötmüş insanlar bu təşkilata
qəbul olunmurdular. Yuxarıda Əxi Əvrən Mahmud Xoyinin dövlətlə
əlaqələrinin yüksək səviyyədə olduğunu qeyd etmişdik. Buna görə də Rum
Səlcuqlu sultanları daim əxilərə təvəccüh göstərir, onlara etibar edir,
onların rahat fəaliyyət göstərməsi üçün hər cür şərait yaradırdılar.
Mənbələrdə qeyd edilir ki, həmin dövrdə yaşayan sivil əhalidən sadəcə
əxilərə silah gəzdirməyə icazə verilmişdi. Bunun səbəbi əxilərin
ictimai asayişin qorunmasında dövlətin rəsmi qurumlarına daim kömək
etməsi idi. İğtişaşlar vaxtı əxilər həmin dövrün polisi hesab olunan
“şurta” təşkilatına lazımi köməkliyi göstərirdilər. Bu səbəbdən də
Səlcuqlu dövləti əxilərin yüngül silah sayılan xəncər gəzdirməsinə
icazə vermişdi. Mənbələr əxilərin öz geyimləri ilə cəmiyyətdə
seçildiyini qeyd edirlər. Gənc əxilər tünd göy rəngli şalvar, yaşıl
kəmər və xəncərləri ilə seçilirdilər. Əxilərin digər bir ictimai
fəlayyəti də onların ölkəsinə səyahətə gəlmiş əcnəbilərə ehtiyacları
olan köməkliyi göstərmələri idi. Əcnəbilər əxilərin qonaqevlərində
qalır, yemək və geyimlə təmin olunurdular.
Sufilər: Əxilərin əzəli rəqibi
Tarixi
mənbələrin məlumatlarından belə məlum olur ki, əxilərlə həmin dövrdə
yaşamış sufi cərəyanlarının əlaqəsi daim gərgin olmuşdur. Bu gərginlik
ələlxüsus XIII əsrin I yarısında özünü açıq şəkildə biruzə vermişdir.
Məlum olduğu kimi bu dövr bütün İslam dünyası üçün fəlakət dövrüdür.
Çünki bütpərəst moğollar ərəb yarımadası, Misir və şimali Afrika
istisna olmaqla bütün İslam dünyasını işğal etmişdilər. Bu işğallar
dəhşətli qətliamlar və təxribatla müşayət olunur, moğol orduları
şəhərləri, qəsəbələri, kəndləri viran edir, əhalisini qılıncdan
keçirirdilər. 1243-ci ildə Anadoluda baş vermiş Kosadağ müharibəsində
Səlcuqlu ordusu məğlub olandan sonra moğol orduları Anadoluya soxulmuş
və dəhşətli qırğınlar törətmişdilər. Kayseri şəhərinin mühasirə
olunmasında və şəhərin viran edilərək əhalisinin qılıncdan
keçirilməsində, başda Şəms Təbrizi olmaqla, “cəvlakilər” adlanan sufi
dərvişləri bütpərəst moğollara kömək etmişdilər. Kayseridəki əxilər
şəhərin müdafiəsini təşkil etmiş və moğolların şəhəri işğal etməsinə
uzun müddət mane olmuşdular. Lakin cəvlaki dərvişlərin köməyi ilə moğol
orduları şəhərə soxula bilmiş və dəhşətli qırğın törətmişdilər. Bu
hadisə əxilərlə sufi dərvişlərin münasibətlərindəki gərginliyi yüksək
səviyyəyə çıxarmışdı. Əxilər Anadolunun bütün şəhərlərində bütpərəst
moğol imperyalizminə qarşı mübarizəni təşkil edir və əhalini moğollara
itaət etməməyə çağırırdılar. Bu gərginlik zəminində Əxi Əvrən
moğolların cəsusu olaraq Konyaya gəlmiş Şəms Təbriziyə qarşı sui-qəsd
təşkil etdirmiş və Şəms Təbrizi bu sui-qəsd nəticəsində qətlə
yetirilmişdi. Mənbələr Cəlaləddin Ruminin oğlu Əlaəddin Çələbinin
başçılığı ilə 7 nəfər əxinin Şəms Təbrizini 1247-ci ildə xəncərlə
doğrayaraq bir quyuya atdıqlarını qeyd edir. Bu hadisədən sonra bəzi
dövlət xadimlərinin təzyiqi ilə Əxi Əvrən baş vəzirlik vəzifəsindən
uzaqlaşdırımış və paytaxt şəhəri olan Konyanı tərk etməyə məcbur
edilmişdi. Əxi Əvrən öz tələbələri ilə Kırşəhrdə məskunlaşmışdı. Bundan
sonra ölkənin hər tərəfindən əxilər Kırşəhrə, onun ətrafına toplaşmağa
başlamışdılar. Bu da nəticədə Kırşəhrdə əxilərin moğol işğalçılarına
qarşı qiyamına səbəb olmuşdu. Məlum olduğu kimi Şəms, Mövlanə adı ilə
məşhur olan Cəlaləddin Ruminin mürşidi olmuşdur. Cəlaləddin Rumi moğol
işğalçıları ilə daima xoş münasibətdə olmuşdur. O, əhalini bütpərəst
moğol imperyalistlərinə itaət etməyə təşviq edirdi. Cəlaləddin Rumi öz
müəlliminin qisasını almaq üçün 1261-ci ildə moğolları Kırşəhri zəbt
etməyə təşviq etmişdi. Kırşəhrdə moğollarla əxilər arasında qanlı
müharibə baş vermişdi. Moğollar bu vaxt yaşı 90-ı haqlamış Əxi Əvrənlə
yanaşı minlərlə əxini qətlə yetirmişdilər. Kırşəhr qətliamına
baxmayaraq əxi hərəkatı Anadoluda hələ uzun illər davam etmiş və sufi
cərəyanları ilə əxilər arasındakı gərginlik də öz mövcudluğunu
qorumuşdu. Məsələn İbn Sərrac adlı bir sufi şeyxi İbn Teymiyyə və onun
fikirlərini mənimsəyənləri tənqid etmək məqsədiylə yazdığı
“Tuffah-ul-Ərvah” adlı əsərində Anadolunun mərkəzi əyalətlərində
yaşayan əxilərin sufilərə və əşarilərə qarşı çox sərt olduqlarını
bildirərək belə qeyd edir: “Mən onlardan bir qrupla rastaşdım. Onlar
deyirdilər ki, “kim bir sufiyə yarım çörək versə kafir olar”. “Əxilər”
adı ilə XIII əsdə məşhur olmuş sələfi hərəkat Osmanlı dövlətinin
hakimiyyəti dövündə də “Qazizadələr” (kadızadeler) adı ilə davam
etmişdir. Mehmed Qazizadə, Mehmed Əfəndi Ustuvani, İmam Birgivi, Əbu
Suud Əfəndi kimi sələfi alimlərin liderlik etdikləri Qazizadələr
hərəkatı əsasən mədrəsə tələbələrinin ictimai birliklərindən ibarət
idi. Osmanlı imperatorluğunda Qazizadələr cərəyanına mənsub alimlərlə
sufi və əşarilər arasında ictimai mübarizə uzun illər boyu davam
etmişdi.
Tarixi bilgiləri nəzərdən keçirəndən sonra qısa
olaraq, qeyd etmək istərdik ki, əxilər hərəkatı ilə bu günki sələfilər
arasında oxşarlıq əslində bir cərəyanın arada qısa tənüzzül dövrləri
yaşasalar da, məhv olmayaraq, davam etmələrini göstərir. Və orta
əsrlərdəki sələfilərlə bu günki sələfilərin (xəvaricləri deyil!)
davranışlarından ibadətlərinə, hətta düşmənlərinə qədər eynidir. Və
sələfi tarixinin araşdırılması onu da göstərdi ki, sələfilər tarix boyu
hansı ölkədə olublarsa, həmin dövlətin düşmənini düşmən, dostunu dost
hesab ediblər. Ancaq bu gün Azərbaycanda yayılmaq istəyən bütün dini
cərəyanlar barədə eyni ifadəni işlətmək çətindir. Ən azından, bir çox
camaat və cərəyanın uzaq və yaxın tarixi bunu deməyə imkan vermir.
İstifadə Olunmuş Ədəbiyyat NƏVAYİ, Əlişir, Nəsâyimül-Məhəbbə min Şəmayimül-Futuvve, (Nşr. K. Eraslan), İstanbul 1979. ŞİRVANİ, Hacı Zeynalabidin, Riyazüs-Səyaha, Tehran 1339 H.Ş. Tuhfətül-İxvan dər Bəyani Usuli Futuvvət ve Adabı Fityan, (Nşr. M. Damadî), Tehran 1351 ZƏNCANİ, Seyyid İbrahim, Tarixi Zəncan; Uləma və Danişməndân, Tehran 1352. AKSARAYİ, Kəriməddin Mahmud, Musamərətul-Əxbar ve Musayərətül-Əxyar, (Nşr. O.Turan), Ankara 1944. BAYRAM, Mikayıl, Əxi Əvrən və Əxi Təşkilatının Quruluşu, Konya 1991. BAYRAM, Mikayıl, Fatma Bacı ve Bacıyâni- Rum, Konya 1994. BAYRAM, Mikayıl, Tarixin İşığında Nəsrəddin Xoca ve Əxi Əvrən, İstanbul 2001. CAMİ, Əbdürrəhman, Nəfaxâtül-Üns, (Tərc. Lamii Çələbi), İstanbul 1279. ƏBU ZƏHRA, Muhəmməd, İmam İbn Teymiyyə; Həyatı, Fikirləri, Əsərləri, İstanbul 1988. ƏFLAKİ, Əhməd, Mənaqib-ul-Arifin, (Tərc. T. Yazıcı),C. I, II, İstanbul 1989. FAHRİ, Macit, İslam Fəlsəfəsi Tarixi, İstanbul 1998. GÜNALTAY,
Şəmsəddin, “Səlcuqluların Xorasana Endikləri Zaman İslam Dünyasının
Siyasi, Sosial, İqtisadi və Dini Vəziyyəti”, T.T.K, Belleten, C. VIII,
S. 25, Ankara 1943. İBN SƏRRAC, Muhəmməd b. Əli Dıməşqi, Tuffahül-Ərvah ve Miftahül-İrbah, Princeton University Library, Nr. 97. İBNÜL-ƏSİR, İzzəddin Əli, əl-Kamil fit-Tarix, C. XI, XII, İstanbul 1987.
Biraz oxudum,bunu yazan elimsiz adamlara yazziqlar olsu, diyekki darul-kufr deyil azerbaycan, gelin darul-islam deyib baxaq gorey harasi bunun darul-lslamdi! Birincisi olke bawcisi muelman deyil, her addimda kafe bar fahiwexanalar, weriet yox, hicabsiz mecburi tehsil, Taqut recmi budur, ve imam meselen Qamet, hem taquta baw eyir hem Allaha ozude taqut terefinden imam teyin olunan MUNAFIQDIRKI insanlara yalanci hokmler verir ALLAHin hokumunden bawqa.qaldi kim kafir kim musliman bunu Allah Quranda aciq aydin bildirdi bize! Muselmanlari xevaric adlandiranlar zelil olanlardi onlar he islama girmeyibler!
| Baxılıb: 2803 | Tarix: 
