Hər şeydən öncə onu deyim ki, Əli (Allah
ondan razı olsun), barəsində ifrata varılmağa ehtiyacı olmayan bir
kimsədir. Belə ki, o, Peyğəmbərin (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və
salamı olsun) ən xeyirxah, cənnət qadınlarının ağası sayılan qızı,
Fatimə ilə evlənən kürəkənidir. Həmçinin o, Peyğəmbərin (Ona və
ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun) əmisi oğlu, Raşidi
xəlifələrin dördüncüsüdür. Xülasə, onun imtiyazları həddindən artıq
çoxdur. Lakin bizim məqsədimiz Əlinin imtiyazlarını sadalamaq deyil.
Onun imtiyazları artıq öz təsdiqini tapmışdır, indi onları xatırlamağa
ehtiyac yoxdur. Bizim əsas məqsədimiz, həmin imtiyazların, Əlinin,
özündən əvvəlki xəlifələrdən bu işə daha layiq olmasına dəlalət
edib-etməməsini nəzərdən keçirməkdir.
Əli ibn Əbu Talibin xəlifəliyə, Əbu Bəkr, Ömər və Osmandan, daha layiqli olmasını deyənlərin dəlilləri: 1. Qədr-Xum hədisi: Bu
hədis, onların ən əhəmiyyətli dəlillərindən sayılır. Hətta onlar bu
hədis barədə "Hədisul Ğədir" adlı, on bir cildlik kitab da yazmışlar.
Bu hədisi İmam Mülsim öz Səhih əsərində rəvayət etmişdir. Rəvayətdə
deyilir ki, Zeyd ibn Ərqəm deyir: Məkkə və Mədinə arasında Xum adlanan
yerdə Peyğəmbər (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun) bizə
vəz etdi. İlk olaraq Allaha həmd səna etdi, bizə (dinimizi) xatırlatdı,
sonra isə dedi: "Ey insanlar, mən də bəşər övladıyam, Rəbbimin
elçisinin gəlməsinə və mənim də onu qarşılamağıma çox az qalıb. Mən
sizə iki ağır yükü tərk edib gedirəm. Birincisi, Allahın kitabıdır.
Hidayət və nur ondadır. Allahın kitabını əsas götürün və ondan
tutunun". Bir müddət, Allahın kitabı haqqında danışıb, insanları ona
rəğbətləndirdi və sonra dedi: "(İkincisi) Əhli beytimdir. Allahın adı
ilə əhli beytimi sizə xatırladıram. Allahın adı ilə əhli beytimi sizə
xatırladıram. Allahın adı ilə əhli beytimi sizə xatırladıram".
Huseyn ona (yəni, hədisin rəvayətçisi Zeyd ibn Ərqama) deyir: Ey Zeyd,
Peyğəmbərin (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun) əhli
beyti kimlərdir? Onun yoldaşları onun əhli beytindən deyillər? Zeyd
dedi: Bəli, onun əhli beyti, ondan sonra özlərinə sədəqə yemək haram
olanlardır.
O dedi: Bəs onlar kimlərdir? Zeyd dedi: Onlar, Əlinin, Əqilin, Cəfərin və Abbasın ailəsidir. O dedi: Bunların hamısına sədəqə haram edilmişdir? Zeyd dedi: Bəli.[1] Başqalarının
rəvayətində, məsələn, Tirmizinin[2], Əhmədin[3], Nəsainin əl-Xəsais
əsərində[4], Hakim[5] və digərlərinin kitablarında hədisə belə bir
əlavə vardır. Belə ki, Peyğəmbər (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və
salamı olsun) demişdir: "Mən kimin mövlasıyamsa, Əli də onun
mövlasıdır".
Bu haqda digər əlavələr də qeyd olunur. Məsələn, "Allahım, onu dost
tutanı sən də dost tut, ona düşmən kəsilənə isə Sən də düşmən kəsil.
Ona kömək olana, Sən də kömək ol. Onu alçaldanı, Sən də alçalt. O,
harada olsa haqqı da onunla bərabər et". Bu kimi əlavələr çoxdur, lakin
hal-hazırda onların qeyd edilməsinə ehtiyac yoxdur.
Xülasə, Səhihi Müslimin rəvayət etdiyi hədisdə, "Mən kimin
mövlasıyamsa, Əli də onun mövlasıdır", sözləri yoxdur. Bu əlavə,
Tirmizinin, Əhmədin, Nəsainin əl-Xəsais əsərində, Hakim və digərlərinin
kitablarında, Peyğəmbərdən (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı
olsun) səhih sənədlərlə rəvayət olunmuşdur. Amma digər əlavələr,
məsələn, "Allahım, onu dost tutanı, Sən də dost tut" bəzi elm adamları
bu rəvayətin səhih olduğunu vurğulamışlar, lakin daha doğru rəyə əsasən
bu əlavə səhih deyildir. Digər əlavə isə, "Ona kömək olana, Sən də
kömək ol. Onu alçaldanı, Sən də alçalt. O, harada olsa haqqı da onunla
bərabər et"- Peyğəmbərin (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı
olsun) adından uydurulmuş bir əlavədir.
Bidətçilər, "Mən kimin mövlasıyamsa, Əli də onun mövlasıdır" hədisini,
Əlinin (Allah ondan razı olsun), Peyğəmbərdən (Ona və ailəsinə Allahın
salavatı və salamı olsun) sonra xəlifə olmasına dəlil gətirirlər. "Mən
kimin mövlasıyamsa, Əli də onun mövlasıdır" sözlərinin mənası, Əlinin
xəlifə olması deməkdir. Burada mövla sözü, vali, yəni, itaəti vacib
olan ağa, mənasını verir. Hədis, bu baxımdan Əlinin birinci xəlifə
olmasına dəlalət edir.
Həmçinin bu hədis Əlidən də rəvayət olunmuşdur. Belə ki, bir gün o,
Kufədə, Rəhbə adlı yerdə olanda demişdir: Kim, Peyğəmbərin (Ona və
ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun) Qədr Xum
günü mənim haqqımda belə dediyini eşitmişdir: "Mən kimin mövlasıyamsa,
Əli də onun mövlasıdır"[6]. Bu sözə on iki nəfər Bədr döyüşünün
iştirakçısı şahidlik edir.
İlk olaraq Peyğəmbərin (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun), Əliyə bu sözləri deməsinin səbəblərini qeyd edək. Onların
iddiasına görə, Peyğəmbər (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı
olsun) qızmar istidə, Cuhfə ərazisində yerləşən (həcilərin yol ayrıcı
sayılan) Qədr Xumda, "Mən kimin mövlasıyamsa, Əli də onun mövlasıdır" -
fikrini çatdırmaq üçün, yüz mindən çox insanı bu yerdə dayandırmışdı.
Onlar bu hədisə, əvvəldə dediyimiz əlavələri də artırıraq məsələni belə
qələmə verirlər.
Doğru rəyə görə bu hədisin iki səbəbi vardır: Birinci:
Bureydə ibn əl-Huseyyib (Allah ondan razı olsun) deyir: Xalid ibn
əl-Valid, xüms payını[7] ayırmaq üçün bir nəfərin göndərilməsi haqqında
Peyğəmbərə (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun) xəbər
çatdırır. Əli gəlib xüms payını ayırır və sonra xüms payından özünə bir
kəniz seçib ona yaxınlıq edir. Bureydə deyir: Mən buna görə Əliyə
nifrət edirdim. O artıq (cənabətdən təmizlənmək üçün) qüsl də
almışdı[8]. Mən Xalidə dedim: Sən bir buna bax?!
Biz Peyğəmbərin (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun)
yanına gəldikdə bu haqda ona xəbər verdim. Peyğəmbər (Ona və ailəsinə
Allahın salavatı və salamı olsun) isə mənə (Bureydəyə) dedi: "Ey
Bureydə, sən Əliyə nifrət edirsən?" Mən dedim: Bəli. Peyğəmbər (Ona və
ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun) dedi: "Ona nifrət etmə, onun
xümsdə ondan artıq payı vardır"[9]. Digər bir rəvayətdə[10] isə
Peyğəmbərin (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun)
Bureydəyə belə dediyi nəql olunur: "Mən kimin mövlasıyamsa, Əli də onun
mövlasıdır".
İkinci: Beyhəqi, Əbu Səiddən rəvayət edir ki, Əli onları sədəqə
malından olan dəvələrə minməyi qadağan edir və onların üzərinə bir
nəfəri başçı təyin edib özü Peyğəmbərin (Ona və ailəsinə Allahın
salavatı və salamı olsun) yanına gedir. Əli onlarla yolda rastlaşdıqda
təyin etdiyi başçının dəvələrin minilməsinə icazə verdiyini gördü. Əli
dəvələrin minilməsini və dəvələrin üzərində minik əlamətlərinin
görsənməsini gördükdə qəzəbləndi və təyin etdiyi müavinini tənqid etdi.
Əbu Səid deyir: Biz Peyğəmbəri (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və
salamı olsun) gördükdə, Əlidən çəkdiklərimizi (ondan gördüyümüz kobud
rəgtar və sıxıntı haqqında) ona xəbər verdik. Digər rəvayətdə isə
deyilir ki, orada paltarlar var idi. Onlar həmin paltarlardan geyinmək
istədikdə, Əli (Allah ondan razı olsun) onlara qadağa qoymuşdu. Bunları
eşidən Peyğəmbər (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun)
deyir: Ey Səd ibn Malik (Əbu Səid), qardaşın Əli haqqında dediklərin
barədə bir az tələsmə. Allaha and olsun ki, sən onun Allah yolunda
yaxşı çalışdığını bilirsən. İbn Kəsir bu rəvayətin haqqında demişdir:
Bu rəvayətin sənədi yaxşıdır və Nəsainin şərtinə uyğundur. Beyhəqi və
başqa alimlər onu rəvayət etmişlər.
İbn Kəsir deyir: Əlinin başçılıq etdiyi qoşun, sədəqə dəvələrindən
istifadənin qadağan edilməsini, Əlinin müavini tərəfindən qoşuna
paylanan paltarların Əli tərəfindən geri götürülməsini əsas tutub, onun
haqqında çox dedi-qodu edirdilər. Peyğəmbər (Ona və ailəsinə Allahın
salavatı və salamı olsun) həcc əməllərini bitirib Mədinəyə qayıdarkən Qədr Xum
adlı yerdə dayanıb insanlara vəz etdi. Vəzin əsas mövzusu Əlinin
məziyyətlərini qeyd etməkdən və onun haqqında müsbət fikirlər
söyləməkdən ibarət idi. Əksər insanların qəlbində Əliyə qarşı yaranan
kin-küdurəti aparmaq üçün onun fəzilətlərini qeyd edirdi[11].
Demək, Peyğəmbərin (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun)
həmin hədisdə Əli haqqında o sözləri deməsinin səbəbi bu idi. Peyğəmbər
(Ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun) bu söhbəti Məkkədə,
Minada və ya Ərafada olarkən etmədi, əksinə Mədinəyə qayıtmasını
gözləyirdi. Görəsən bunun səbəbi nə idi? Çünki bu məsələ yalnız Mədinə
camaatına aiddir. Çünki Əli (Allah ondan razı olsun) haqqında
danışanlar onunla birlikdə qoşunda olan mədinəlilər idilər. Qədr Xum,
Məkkədən iki yüz əlli kilometr uzaqlıqda, Cuhfə adlı yerdə yerləşir. Bu
yer həcilərin yol ayrıcıdır, deyən kimsə yalançıdır. Çünki həcilərin
toplanan və ayrılan yerləri Məkkədir. Heç vaxt həcilərin ayrıldığı yer
Məkkədən iki yüz əlli kilometr uzaqlıqda ola bilməz. Məkkə camaatı
Məkkədə qalır, Taif camaatı Taifə, Yəmən camaatı Yəmənə, İraqlılar da
İraqa qayıdırlar. Həccini yekunlaşdıran hər bir insan öz ölkəsinə
qayıdır. Ərəb qəbilələri də bu qaydada öz yurdlarına dönürdülər.
Peyğəmbərlə (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun) yalnız
Mədinəlilər və yolu Mədinədən keçən həcilər qalmışdı. Peyğəmbər (Ona və
ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun) vəzini onlara etmiş və
demişdir: "Mən kimin mövlasıyamsa, Əli də onun mövlasıdır". Əhli sünnə
ilə rafizilər arasında olan fikir ayrılığı, bu sözlərin doğru və ya
yalan olmasında deyil, bu sözlərin məfhumundadır. Rafizilər deyirlər
ki, "Mən kimin mövlasıyamsa, Əli də onun mövlasıdır" - sözlərinin
mənası, "Mən kimin rəhbəriyəmsə, Əli də onun rəhbəridir". Əhli Sünnənin
məfhumuna görə isə, Peyğəmbərin (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və
salamı olsun), "Mən kimin mövlasıyamsa, Əli də onun mövlasıdır" -
sözlərində deyilən mövla ifadəsinin mənası, düşmənçilik sözünün
antonimi sayılan, kömək və sevgi mənasını daşıyır. Bu mənanı söyləməyə
bir neçə əsas vardır:
1. Bəzi elm adamlarının səhih saydıqları bu əlavə, "Allahım, onu dost
tutanı Sən də dost tut, ona düşmən kəsilənə isə Sən də düşmən kəsil" –
sözlər, deyilən mənanı açıqlayır. Burada deyilən dost və düşmən
sözləri: "Əli də onun mövlasıdır" – ifadəsini açıqlayır. Bu sözlər, Əli
ibn Əbu Talibin insanlar tərəfindən sevilməsi üçün deyilən sözlərdir.
2. Əli buna və bundan da artığına layiqdir, amma Peyğəmbər (Ona və
ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun) bu yerdə Əliyə (Allah ondan
razı olsun) görə dayanmamışdı. Peyğəmbərin (Ona və ailəsinə Allahın
salavatı və salamı olsun) bu yerdə dayanmasında məqsəd, istirahət idi.
Məkkədən Mədinəyə getmək uzaq səfər sayılır. Bunun üçün beş və ya yeddi
gün vaxt lazımdır. Ona görə də Peyğəmbər (Ona və ailəsinə Allahın
salavatı və salamı olsun) səfər əsnasında bir neçə dəfə istirahət
etməli olurdu. Həmin yerdə də Peyğəmbər (Ona və ailəsinə Allahın
salavatı və salamı olsun) insanlara Allahın kitabını və özünün Əhli
beytini xatırlatdı. Onlara hörmətlə yanaşmağın, şənlərini uca tutmağın
və eləcə də onlara itaət etməyin vacibliyini vurğuladı. Daha sonra Əli
barəsində bəhs edilən məqamlara toxunaraq dedi: "Mən kimin
mövlasıyamsa, Əli də onun mövlasıdır".
3. Ərəb dilində "Mövla" sözünün dəlalət etdiyi mənalar, bu sözün, kömək
və sevgi mənasında olmasını göstərir. İbn əl-Əsir deyir: Mövla sözü
Allah, mülk sahibi, nemət verən, kömək edən, sevilən, and bağlayan,
əsarətdə olan və ya azad olunan kölə, əmi oğlu və kürəkən mənalarında
işlədilir[12]. Demək ərəblər Mövla sözünü bütün bu mənalarda istifadə
edirlər.
4. Hədisdə Əlinin rəhbərliyinə dəlalət edən heç bir məna yoxdur. Əgər
Peyğəmbər (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun) bu hədisdə
Əlinin xəlifəliyini bəyan etmək istəyirdisə o zaman, İbn əl-Əsirin qeyd
etdiyi kimi, özündə bir neçə mənanı daşıyan sözlə bunu ifadə etməzdi.
Onun belə deməsi daha doğru olardı: Məndən sonra Əli mənim xəlifəmdir,
yaxud Əli məndən sonra rəhbərdir və ya mən öləndən sonra Əli ibn Əbu
Talibi eşidib, itaət edin. Amma Peyğəmbər (Ona və ailəsinə Allahın
salavatı və salamı olsun), açıq aşkar məna daşıyan və fikir ayrılığına
son nöqtə qoyan, bu ifadələrin heç birini işlətməmişdir. Əksinə
Peyğəmbər (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun) belə
demişdir: "Mən kimin mövlasıyamsa, Əli də onun mövlasıdır"[13].
Allah təala buyurur: "(Ey münafiqlər!) Bu gün artıq nə sizdən, nə də
kafirlərdən (günahlarınızın bağışlanması üçün) heç bir fidyə qəbul
olunmaz. Məskəniniz Cəhənnəmdir. Sizin mövlanız (sizə yaraşan) odur.
Ora necə də pis sığınacaqdır!"[14] Bu ayədə Allah təala, kafirlərlə
daha yaxın və sıx ünsiyyətdə olan cəhənnəmi, mövla adlandırır. Allah
bizi cəhənnəm odundan qorusun.
5. Mövla vəsfi, Peyğəmbərin (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı
olsun) vəfatından öncə də, sonra da Əlinin daimi simalarındandır. Hətta
bu keyfiyyət Əlinin (Allah ondan razı olsun) vəfatından sonra da
qalmaqdadır. Əli, Peyğəmbərin (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və
salamı olsun) sağlığında möminlərin mövlası olduğu kimi, onunun
ölümündən sonra da möminlərin mövlası olmuşdur. O hal-hazırda bizim
mövlamızdır. Belə ki, Allah təala buyurur: "Sizin haminiz ancaq Allah,
Onun Peyğəmbəri və iman gətirənlərdir. O kəslər ki, tam mütiliklə
(Allaha) namaz qılır və zəkat verirlər."[15] Əli də iman gətirənlərin
ön sırasındadır.
6. Əgər Peyğəmbər (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun)
rəhbər mənasını qəsd edirdisə o zaman mövlam deyil, valimdir
(xəlifəmdir), sözünü ifadə edərdi. Çünki mövla sözü ilə vali sözləri
başqa-başqa məna daşıyırlar. Vali sözü vilayət sözündən olub hökm etmək
mənasına gəlir. Mövla sözü isə vəlayət sözündən olub, sevgi və dayaq
mənasını daşıyır. Uca və nöqsansız Allah buyurur: "Əgər ikiniz də (bu
hərəkətinizə görə) Allaha tövbə etsəniz (çox yaxşı olar). Çünki
(Peyğəmbərə əziyyət verməklə, ona xoş getməyən bir hərəkət etməklə)
qəlbləriniz (onun barəsində bir qədər qeyri-səmimiliyə, günaha) meyl
etdi. Əgər ona (Peyğəmbərə) qarşı bir-birinizə kömək etsəniz, (bilin
ki, sizə qələbə çalmaqda) onun mövlası (dostu, hamisi) Allah, yardım
göstərənləri isə Cəbrail, əməlisaleh möminlər və bundan sonra da
(bütün) mələklərdir. (Yaxud onun dostu və yardımçıları Allah, Cəbrail,
əməlisaleh möminlərdir. Bunlardan sonra da mələklər onun
yardımçısıdır)"[16].
Göründüyü kimi bu ayədə də mövla sözü sevgi, dayaq və dəstək mənalarında işlədilmişdir. 7.
Allah təala İbrahim əleyhissəlamın tayfası haqqında deyir: "Şübhəsiz
ki, insanların İbrahimə ən yaxın olanı onun ardınca gedənlər, bu
Peyğəmbər (Muhəmməd) və ona iman gətirənlərdir. Allah möminlərin
dostudur!"[17]
Ayədə adı çəkilənlərin İbrahimə yaxın olmaları, onun üzərində ağalıq
etmələri mənasına gəlmir. Əksinə, İbrahim onların başçısı və rəhbəri
sayılır. 8.
İmam Şafii (Allah ona rəhmət etsin) Zeyd ibn Ərqəmin hədisi barədə
deyir: Bu hədisdə Peyğəmbər (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı
olsun) islam dostluğunu (vəlayətini) nəzərdə tutur. Oxşar bir məqamda
Allah təala buyurur: "Ona görə ki, Allah iman gətirənlərin dostudur
(himayədarıdır). Kafirlərin isə dostu (himayədarı) yoxdur! [18]"[19]
Hədis, Əlinin Peyğəmbərdən (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı
olsun) sonra xəlifəliyinə dəlalət etmir. Əslində hədis, Əlinin Allahın
dostlarından (övliyalarından) biri olduğunu göstərir. Buna görə də onu
dost tutmaq, sevmək və ona dayaq olmaq vacibdir.
[1] Səhihi Müslim, Kitabu Fədailus Səhabə, 2408. [2] Camiut Tirmizi. Kitabul Mənaqib. Bab, Mən qablə Əli. 2712. [3] Müsnədi Əhməd, 5, 347. [4] Xəsaisu Əli, səh, 96, 79. [5] əl-Müstədrək, 3, 110. [6] əs-Silsilətus Səhihə: 1750.
[7] Peyğəmbər (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun) Xalidi
Yəmən vilayətinə döyüşə göndərmişdi. Xalid qələbə çaldıqdan sonra xüms
payını bölmək üçün Peyğəmbərə (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və
salamı olsun) bir nəfər göndərməyi ərz etdi.
[8] Demək, Əli xüms payını böldükdə əsirlərin arasından bir nəfər kənizi gütürüb ona yaxınlıq etdi və sonra çıxıb qüsl aldı. [9] Səhih əl-Buxari: Kitabul Məğazi. Bab, Bəsu Əli və Xalid iləl Yəmən, 4250. [10] Camit Tirmizi: Kitabul Mənaqib. Bab, Mənaqibu Əli, 3712.
[11] əl-Bidayə vən Nihayə: 5, 95. [12] ən-Nihayə fi ğəribil hədis: 5, 228. [13]
Şiyə məzhəbinin böyük alimlərindən sayılan ən-Nuri ət-Təbərisi deyir:
"Qədr Xum günü, Peyğəmbər özündən sonra Əlinin xəlifə olması haqqında
açıq-aşkar bir söz qeyd etməmişdir. O, bunu ümumi məna daşıyan və bir
neçə mənalarda müştərək olan bir ifadə ilə vurğulamışdır. Bu ifadənin
hansı mənaya dəlalət etməsini araşdırıb təyin etmək lazımdır". Faslul
Xitab, 205-206.
[14] əl-Hədid: 15. [15] ən-Nihayə fi ğəribil hədis: 5, 228. [16] ət-Təhrim: 4. [17] Ali İmran: 68. [18] Məhəmməd: 11. [19] Məhəmməd: 11.
| Baxılıb: 2104 | Tarix: 
