Mufti: Şeyx Abdur-Rahmən bin Nasir əs-Sadi

Sual:

Onların (yəni hənbəli alimlərinin) “iftar etmək istəyən iftar etmişdir”[1] sözləri əsaslıdırmı?

Cavab:

Bəli, bu söz əsaslıdır, beləki oruc iki həqiqətdən ibarətdir: niyyət və orucu pozan bütün amilləri tərk etmək, əgər iftar etməyi niyyət etmək istəyərsə birinci həqiqət pozulmuş olur və bu həqiqət ibadətlərin ən böyük dayağıdır, əməllərin heç biri onsuz keçərsizdir.

Onların “iftar etmişdir” sözlərinin mənası budur ki, orucunun olmaması ilə hökm olunur, yoxsa həmin adam yeyən və içənlə eyni sayılmır; bu söz ilə nəyi qəsd etdiklərini izah ediblər.[2]

Buna görə də nafilə orucu tutduğu halda iftar etməyi niyyət edərsə, lakin orucu pozan hər hansı bir əməl etmədən əvvəl yenidən oruc tutmaq istəməsi ona caizdir, lakin onun əcri və savaba layiq olan orucu niyyət etdiyi vaxtdan sayılır. Fərz orucu tutan biri iftar etməyi niyyət edərsə, orucu pozacaq hər hansı bir əməl etmədən əvvəl yenidən oruc niyyəti edərsə, bu niyyət həmin gün üçün keçərli olmayacaq, çünki fərz orucunun şərtlərindən biri olaraq niyyətin fəcrin girməsindən başlayıb günəşin batmasına qədər bütün orucu əhatə etməsi lazımdır. Bu baxımdan nafilə orucundan fərqlənir. Burada bir fayda vardır ki, buna diqqət çəkmək gözəl olardı; ibadət niyyətini kəsmək iki növdür:

Bir növ ibadətə heç bir zərər gətirmir və bu, ibadətin tamamlanmasından sonradır. Namazı və ya orucu və ya həcci bitirdikdən sonra ibadətini kəsmək istəyərsə, zərər verməz, çünki artıq baş vermiş və yerini almışdır. Eynilə böyük və ya kiçik natəmizlikdən təmizlənmək niyyətini təharətini bitirdikdən sonra kəsmək istəyərsə təharəti bununla pozulmaz.

İkinci növ: ibadətin içində olarkən ibadəti kəsmək niyyəti; məsələn namazda olarkən namazı, orucda olarkən orucu, təharətdə olarkən təharəti kəsmək niyyəti edərsə onun ibadəti səhih olmaz. Bu ikisi arasındakı fərqi bildiyin anda bu problem sənin üçün aradan qalxacaq.

Mənbə:

“əl-Fətava əs-Sədiyyə”, səh: 229; Məktəbətul-Məarif, ər-Riyad, ikinci nəşr: 1402/1982

[1] İftar etmək həm yemək yemək, həm də sadəcə olaraq orucu pozmaq anlamlarına gəlir.

[2] Əgər kimsə fərz bir orucu tutduğu halda orucu pozmaq istəyərsə, məsələn iştahına aldanıb yemək yeyərək orucu pozmağa qərar verərsə, artıq orucu pozulmuş olur. Bir şey yemədən əvvəl bu qərarından peşman olarsa və orucuna davam etmək istəyərsə o günün orucu səhih olmaz, çünki orucu artıq pozulmuşdur. Lakin orucu pozulsa da yemək-içmək ona yenə də haram olaraq qalır və həmin günün əvəzinə qəza orucu tutması vacibdir.

Mufti: Şeyx Abdur-Rahmən bin Nasir əs-Sadi

Sual:

Küveytin məşhur hənbəli alimlərindən Şeyx Muhamməd əs-Suleyman əl-Cərrah – rahiməhullah – Şeyx əs-Sadi’yə göndərdiyi məktubunda verdiyi suallardan birində iynə vurmağın orucu pozub pozmaması haqqında şeyxin görüşü ilə maraqlanır.

Cavab:

“(İynə) iki növdür; ya qıdalandırıcı iynə ola bilər və bu, ehtiyac olduqda bir müddət davam edəcək şəkildə normal qidanı əvəz etmək üçün bədənə vurulan iynədir; bu növ iynənin orucu pozan bir qida olmasında şəkk etmirəm. Ya da tərkibində dərmanlar olaraq bədənə və ya damara və ya qarın boşluğuna - necəki çox zaman bura vururlar - vurulan iynələr ola bilər ki, bunların yolu gözə çəkilən sürmə, yaralara edilən tədavünün yoludur. Bu məsələdə məzhəbin məruf görüşü budur ki, belə şeylərin mədəyə yetişdiyi bilindiyi təqdirdə oruc pozulur.[1] Biz isə digər görüşü qəbul edirik ki, oruc pozulmur, çünki sürmə haqqındakı hədis səhih deyildir və bunu yeməyə və içməyə qiyas etmək mümkün deyildir. Beləliklə dəlil üçün yararlı olacaq qəti bir nas olmadığına görə və qiyas üçün tələb olunan şərtlər tamamlanmadığına görə orucun pozulmaması görüşü daha üstün olur, üstəlik əsl olan da budur[2]. Doğrusunu Allah bilir!

Mənbə:

“əl-Əcvibə əs-Sədiyyə anil-Məsəilil-Kuveytiyyə”, 1/233; Mərkəzul-Buhus vad-Dirasət əl-Kuveytiyyə, əl-Kuveyt, 1423/2002

[1] Bax: “əl-İqna”, (1/310), “əl-Ğayə”, (1/352); eləcədə Abdullah ət-Tayyar və Süleyman Əbal-Xayl’ın “Fiqhuş-Şeyx İbn Sadi” (3/181) kitabına bax.

[2] ”Əsl olan da budur” sözlərinin mənası budur ki, əsli qayda olaraq oruc niyyət və imsak ilə həyata keçir və şəri dəlil hər hansı bir şeyin orucu pozduğunu isbat etmirsə o zaman əsli qaydaya əsasən oruc pozulmamış olaraq qalır.

Mufti: Şeyx Abdullah bin Abdil-Aziz bin Aqil

Sual:

Mənim bir yoldaşım var, oruc tutarkən tüpürcəyini yığır və tüpürcəyini ağzında topladığı halda bizimlə danışır, bir müddət sonra tüpürcəyini udur və başqasını ağzında yığır və bu şəkildə davam edir. Biz onu bundan çəkindirdik və ona dedik ki, bu sənin orucunu pozur. Lakin sözümüzü qəbul etmədi. Sizdən onun bu əməlinin hökmü barədə bizi məlumatlandırmanızı xahiş edirik; bu, caizdir yoxsa yox? Bununla orucu pozulur?

Cavab:

Tüpürcək Allahın Adəm övladına bəxş etdiyi bir nemətdir, oruclunun onu udması caizdir, çünki belə şeydən qaçmaq mümkün deyildir. Lakin sizin vəsf etdiyiniz şəkildə tüpürcəyi ağızda toplayıb, sonra toplu şəkildə onu udmaqda fərqli bir tərəf vardır. Buna görə də fəqihlər – rahiməhumallah – deyirlər: “Oruc tutanın tüpürcəyini ağzında yığıb udması məkruhdur; ağızda tüpürcəyi toplayıb utmağın orucu pozduğunu deyənlərlə ixtilafa düşməkdən çıxmaq məqsədilə məkruh olduğu deyilib, beləki bu görüş hənəfilərdən – rahiməhumullah – nəql edilmişdir.

Əgər ağzı qan və ya qusmağ və bənzəri şeylərlə murdarlanarsa və ondan bir şeyi qəsdən udarsa orucu pozular. Əgər nəcasətin əsər-əlamətindən bir şey qalmayacaq şəkildə onu çölə tüpürərsə və bundan sonra ağzındakı tüpürcəyi udarsa, bunda onun üçün heç bir problem yoxdur.

Alimlər qeyd edirlər ki, bəlğəmi udmaq haramdır, əgər ağzına çatarsa və bunu udarsa orucunu pozmuş olur. Bu zaman bəlğəmin beyindən və ya sinədən və ya qusmağ kimi mədədən gəlməsi arasında fərq yoxdur, çünki əsl olan budur ki, ağızdan qarın boşluğuna gedən hər bir şey orucu pozur, lakin tüpürcəkdə güzəşt edilmişdir, çünki ondan qaçınmaq mümkün deyildir.

“Cəm’ul-Cəvami” kitabında[1] deyir: əgər diş ətindən qan gələrsə, bunu bilərək udarsa və ya (ağıza gələn) mədə şirəsini və ya qusmağı udarsa, az midarda olsa belə orucu pozular; (İmam Əhməd) bunu bir mənalı olaraq bildirmişdir. Əgər ağzındakını yaxşıca tüpürərsə və ya ağzı kənardan murdarlandıqdan sonra ağzındakı murdarlığı tüpürərsə, ağız isə murdar olaraq qalarsa və belə halda tüpürcəyini udarsa, orucu pozulmaz. Əbul-Bərakət “Şərhul-Hidayə” kitabında və digər kitablarında bu görüş üzərində qərar tutmuşdur; çünki nəcasətin hissələrindən hər hansı bir şeyi utduğunda əminlik yoxdur; buna görə də “əl-Furu” kitabının müəllifi[2] deyir: “əgər murdar bir şeyi utduğunda əminlik varsa orucu pozulur, əks təqdirdə isə oruc pozulmur.”Doğrusunu Allah bilir!

Mənbə:

“Fətava İbn Aqil”, 1/463-464; Darut-Tasil, Qahirə, birinci nəşr: 1421/2000

[1] “Cəm’ul-Cəvami”, (3/60),

[2] İbn Muflih əl-Maqdisi

Mufti: Şeyx Abdullah bin Abdil-Aziz bin Aqil

Sual:

Bir nəfər orucludan qan çəkmək haqqında soruşur və deyir: oğlum təcili və təhlükəki bir xəstəliyə düçar oldu, həkimlər onun cərrahi əməliyyata ehtiyacı olduğuna qərar verdilər və mən oruclu olarkən mənim qanıma ehtiyac olduğunu dedilər. Onların tələbinə cavab verməyə məcbur oldum və məndən ... müəyyən miqdarda qan götürdülər. Buna görə mənə günah düşürmü? Həmin günün qəzasını tutmaq, yoxsa kəffarə etmək, yoxsa başqa bir şey vacibdirmi? Bu barədə bizə məlumat verin!

Cavab:

Qan vermək alimlərin böyük əksəriyyətinin görüşünə əsasən hicamə cinsindəndir, hicamə isə peyğəmbərdən – salləllahu aleyhi va səlləm – gəlmiş sabit, mənası aydın olan hədislərdə qeyd olunduğu kimi orucu pozan səbəblərdəndir. Bunu peyğəmbərdən – salləllahu aleyhi va səlləm – on bir səhabə rəvayət edib. Bunların arasında Şəddad bin Əus’un – radiyallahu anhu – hədisi; peyğəmbər – salləllahu aleyhi va səlləm – Baqi’də ramazan ayında hicamə etdirən bir nəfərin yanına gəldi və dedi: “Hicamə edən və etdirənin orucu pozulmuşdur.” Tirmizi’dən başqa beşliyin hamısı rəvayət etmişdir.[1] Bunu Əhməd və İbn Hibban səhih saymışlar.[2] Rafi bin Xadic rəvayət edir ki, Allahın Elçisi – salləllahu aleyhi va səlləm – dedi: “Hicamə edən və etdirənin orucu pozulmuşdur.” Bunu Əhməd və ət-Tirmizi rəvayət edir.[3] Səubən’dən gələn rəvayətdə Allahın Elçisi – salləllahu aleyhi va səlləm – ramazanda hicamə etdirən adamın yanına gəldi və dedi: “Hicamə edən və etdirənin orucu pozulmuşdur.” Bunu İmam Əhməd, Əbu Davud, ən-Nəsai, İbn Hibban və əl-Hakim rəvayət edir.[4] İmam Əhməd dedi: “Səubən’in hədisi və Şəddad bin Əus’un hədisi səhihdir.”[5]

Əgər oğlunun vəziyyəti təhlükəli bir həddə çatıbsa, sənin qanından köçürülmədiyi təqdirdə ölmək riski varsa, qan alınması üçün oruc tutmayan – ya səfərdə olan, ya başqa xəstəlik səbəbilə oruc tutmayan, ya da heyzli qadın və ya buna bənzər - başqa biri yoxdursa və bunu axşama saxlamaq mümkün deyilsə, belə bir halda oruclu olsan belə zərurət üçün qanından vermək sənə caizdir, hətta sənə bunu etmək vacib olur; necəki fəqihlər qeyd edirlər ki, vəziyyət ramazanda orucu pozmağa gətirib çıxarsa belə suda boğulan, odda yanan və bənzəri hallarda ölüm ayağında olan kəsi qurtarmaq hər bir kəsə fərzdir. İstənilən halda bunu edən birinə qəza orucu tutmaq vacibdir. Bunun orucu pozduğunu və ona qəzanın vacib olduğunu deyərkən bununla həmin insanın əməlinə görə asi olduğunu qəsd etmirik. Məsum insan canını həlak olmaqdan qurtardığı üçün ona yalnız əcr və savab diləmək qalır. Müvəffəqiyyət Allahdandır.

Mənbə:

“Fətava İbn Aqil”, 1/465-466; Darut-Tasil, Qahirə, birinci nəşr: 1421/2000

[1] Beşlik ilə qəsd olunan dörd məşhur “əs-Sünən” kitabının sahibləri olan ət-Tirmizi, ən-Nəsai, Əbu Davud və İbn Macə və “əl-Müsnəd” kitabının sahibi İmam Əhməd qəsd olunur.

[2] Əhməd (4/122-125); Əbu Davud (2368, 2369); İbn Macə (1681); ən-Nəsai (2/217-221)

[3] Əhməd (3/465); ət-Tirmizi (2/774) və ət-Tirmizi dedi: “həsən, səhihdir.”

[4] Əhməd (5/276-277, 280-283); Əbu Davud (2367, 2370, 2371); ən-Nəsai (2/216, 218, 221, 222); İbn Hibban (3532); əl-Hakim (1/427)

[5] Bax: “Tabəqat əl-Hənəbilə”, 1/206; “Məsəil İmam Əhməd”, oğlu Abdullah’ın rəvayəti, 2/626-628

Mufti: Şeyx Abdullah bin Abdil-Aziz bin Aqil

Sual:

Sual soruşan deyir ki, o, qohumlarının yanına gedib. Ramazan ayında onlarda qonaq qalıb, onlarda oğlanlı və qızlı bir toplu uşaq görüb və ona elə gəldi ki, o uşaqların oruc tutmağa taqətləri var. Buna görə də onlara oruc tutmağı əmr etdi və uşaqların valideynlərinə uşaqlara orucu qıldırmaq yönündə xəbərdarlıq etdi, onlar isə uşaqların az yaşlı olmaqlarını üzr gətirdilər. Lakin o, bu üzr ilə qane olmadı, buna görə də yazaraq soruşur: “Bu cür uşaqlar orucla nə vaxt əmr olunurlar? Bunun üçün təyin olunmuş bir yaş varmı? ...Bu barədə fətva verin!

Cavab:

Allahu Təalə deyir: “Ey iman gətirənlər! Özünüzü və əhli-əyalınızı oddan qoruyun!”[1] Peyğəmbər – salləllahu aleyhi va səlləm – deyir: “Diqqət edin! Sizin hamınız çobansınız və hər biriniz öz sürüsü üzərində məsuliyyət daşıyır.” Bu hədisdə deyir: “Kişi öz ailəsi üzərində çobandır və öz rəiyyəti üçün məsuliyyət daşıyır, qadın isə ərinin ailəsi və uşağı üzərində çobandır və onlar üçün məsuliyyət daşıyır.”[2] Bu uşaqlar vəlilərinin əlində bir əmanətdir və onlara dinlərində və dünyalarında fayda verəcək, dinlərində və dünyalarında onlara zərər verəcək işlərdən onları çəkindərəcək şeylər öyrətmək ona vacibdir.

Əgər oğlan uşağı yeddi yaşına – qız uşağı da bunun kimidir – çatarsa, uşağın vəlisinə ona namazı və namaz üçün lazım olan təharəti və təharətdən başqa şeyləri əmr etmək, namazın əhkamlarını öyrətmək vacibdir və namazı onun üçün praktiki olaraq uyğunlaşdırmalıdır, çünki bir vacibin yalnız onunla tamamlanacağı şey də vacibdir. Uşaq on yaşına çatana qədər bu şəkildə davam etməlidir. Uşaq on yaşına çatanda namazı tərk etdiyinə görə vurmalıdır, çünki hədisdə gəlir: “Yeddi yaşında uşaqlarınıza namazı əmr edin, on yaşında isə namazın üstündə onları vurun və onların yataqlarını ayırın!”[3]

Oruca gəldikdə isə gücü çatarsa mumeyyiz olana əmr edilməlidir. Mumeyyiz uşağın kim olması haqqında bəziləri deyib: o, yeddi yaşına dolmuş uşaqdır. “əl-Mutli” kitabında (müəllif)[4] deyir: “O, ona edilən xitabı anlayan və cavab verə bilən bir uşaqdır, dəqiq yaşla müəyyən edilməz, əksinə anlayışların fərqli olması ilə (yaşları) fərqlənə bilər.”[5] Bunu “əl-İnsaf” kitabında (müəllif)[6] doğru sayaraq demişdir: “Sözün quruluşu, kök etibarı ilə əmələ gəlməsi bu mənaya işarə edir.”[7]

Alimlərdən bəziləri deyir: əgər uşaq on yaşına çatarsa və güc yetirərsə, vəlisi ona oruc tutmağı əmr etməlidir. (Onun güc yetirib yetirmədiyi) üç gün ard-arda oruc tutması ilə bilinir, əgər bundan zərər görməzsə, oruca güc yetirmiş sayılır, bu zaman orucla əmr olunmalıdır və (oruca) adət etməsi üçün bunun üstündə vurulmalıdır.

“əl-İqna” kitabında və “şərhində”[8] deyir:[9] “Mumeyyiz uşağın tutduğu oruc qıldığı namaz kimi səhihdir, və güc yetirdiyi halda onun – yəni mumeyyiz uşağın – vəlisinə ona orucu əmr etmək və bu zaman onu – yəni orucu - tərk etdiyi təqdirdə namazda olduğu kimi adət etməsi üçün onu vurmaq vacibdir. Lakin oruc daha çətindir, ona görə də oruc üçün uşağın taqəti nəzərə alınmışdır, çünki oruca tab gətirə bilməyən namaza tab gətirə bilir. Oruc tutarsa savabı uşağa aiddir. Etdiyi bütün xeyir əməllər də bunun kimidir, yəni bütün savab ona aiddir, necəki həcc haqqında gəlmiş mənası açıq-aşkar hədisdə qeyd olunmuşdur ki, “bu yaşda bütün yaxşı əməllər ona yazılır, lakin pis əməllər yazılmır.” [10]” Sitat bir qədər qısaldılmış olaraq burada bitdi.

əl-Məcd İbn Teymiyyə’nin “Muntəqa əl-Əxbar” kitabında və onun əş-Şəvkani tərəfindən yazılmış “Neylul-Əvtar” şərhində deyilir: “Bab: Uşaq tab gətirərsə oruc tutmalıdır;[11] ər-Rubeyyi bint Muavviz dedi: “Allahın Elçisi – salləllahu aleyhi va səlləm – aşurə günü səhər tezdən Mədinə şəhərinin ətrafındakı ənsar kəndlərinə adam göndərərək buyurdu: “Kim oruclu olaraq oynayıbsa orucunu tamamlasın, kim iftarlı oyanıbsa günün qalan hissəsini (oruclu olaraq) tamamlasın!” Bundan sonra həmişə aşurə orucunu tutar və onu balaca uşaqlarımıza da tutdurardıq. Məscidə gedərdik və uşaqlar üçün yundan oyuncaq düzəldərdik, onlardan kimsə yemək üzündən ağlasaydı iftar gəlib çatana qədər onu ona verərdik.” Onlar ikisi rəvayət ediblər.[12]

əl-Buxari dedi[13]: Ömər ramazan ayında bir nəfər sərxoşa dedi: “Sənə vay olsun, uşaqlarımız oruclu olduğu halda?! Sonra onu vurdu...” Bu əsəri Said bin Mənsur və əl-Bəğavi “əl-Cadiyat”da sənədi ilə Abdullah bin Huzeyl’dən rəvayət etmişdir ki, Ömər bin əl-Xattab’ın yanına ramazanda içki içmiş birini gətirdilər. Ona yaxınlaşdıqda “ağzı-burnu üstə”[14] deməyə başladı. əl-Bəğavi’nin rəvayətində[15] isə deyir: “Onun yanına gətiriləndə ayağı büdrədi və Ömər dedi: “Üzün üstə yıxılasan! Vay sənin halına, uşaqlarımız oruclu olduğu halda?!” Sonra əmr etdi və ona səksən qamçı vuruldu, sonra onu Şama yolladı.” Sitatın sonu.

Hədisi, əgər tab gətirsələr alışdırmaq məqsədilə uşaqlara orucu əmr etməyin müstəhəb olması üçün dəlil gətirirlər. Bunun müstəhəb olmasını sələfdən bir qrup alim söyləmişdir. Onların arasında İbn Sirin, əz-Zuhri, əş-Şafi və başqaları vardır. Şafinin əshabı uşağa orucun əmr ediləcəyi vaxtın təyin edilməsində ixtilaf ediblər. Onlardan kimisi yeddi yaş olduğunu dedi. Kimisi on yaş demişdir. Əhməd də bu yaşı söyləyib. əl-Əvzai dedi: “Əgər üç gün ard-arda zəif düşmədən oruca tab gətirə bilərsə, oruc tutması əmr olunmalıdır. əl-Hadi “əl-Əhkam”da zikr edir ki, üç gün oruca tab gətirməsi şərtilə uşağa oruc vacibdir və bunun üçün peyğəmbərdən – salləllahu aleyhi va səlləm – rəvayət etdiyi bu sözləri dəlil göstərdi: “Əgər uşaq üç gün oruca tab gətirsə bütün ayın orucu ona vacib olar.”[16] Bu hədisi əs-Suyuti “əl-Cami əs-Sağir”də[17] zikr edir və deyir: “Bunu əl-Murhibi[18] İbn Abbas’dan rəvayət edib.” Sözləri belədir: “Ağlı dərk etdikdə namaz, tab gətirdikdə oruc, ihtilam olduqda isə hədlər və şəhadətlər uşağa vacibdir.”[19] əl-Murtəda burada əl-Hadi’nin sözlərini davamlı ədəbləndirmək olaraq yozmuşdur, əl-Hədəviyyə məzhəbinin öndərləri isə bunu uşağa adət etdirmək, alışdırmaq məqsədi ilə əmr etmək olaraq yozublar.”[20] Sitat müxtəsər olaraq bitdi. Doğrusunu Allah bilir!

Mənbə:

“Fətava İbn Aqil”, 1/467-470; Darut-Tasil, Qahirə, birinci nəşr: 1421/2000

[1] ət-Təhrim, 6

[2] əl-Buxari (7138), Muslim (1829)

[3] Əbu Davud (495), Əhməd (2/187), əl-Beyhəqi (2/14) və başqaları rəvayət edir. Şeyx əl-Albani “əl-irva” kitabında (1/266 və 2/7) hədisi səhih saymışdır.

[4] İmam Əbu Abdilləh Şəmsud-Din Muhamməd bin Əbil-Fəth əl-Bəali əl-Hənbəli; hicri 645 - 709

[5] “əl-Mutli alə Əbvabil-Muqni”, səh: 67; əl-Məktəb əl-İsləmi, üçüncü nəşr: 1421/2000

[6] Alləmə Aləud-Din Əbul-Həsən Əli bin Suleyman əl-Mərdavi əl-Hənbəli, hicri 817-885

[7] “əl-İnsaf fi Marifətir-Racih minəl-Xiləf”, 1/396; Muhamməd Həmid əl-Fiqi’nin təhqiqi və təshihi ilə, birinci nəşr: 1374/1955

[8] “əl-İqna” kitabı Dəməşqin qazisi Alləmə Əbun-Nəcə Şərəfud-Din Musa əl-Həccavi əl-Maqdisi’yə aiddir, hicri 968-ci ildə vəfat etmişdir. Digər böyük hənbəli alimi Şeyx Mənsur bin Yunus əl-Bəhuti əl-Hənbəli “Kəşşəful-Qina an Mətnil-İqna” adı ilə məşhur olmuş kitabını “əl-İqna” kitabına şərh olaraq yazmışdır. Şeyx əl-Bəhuti hicri 1051-ci ildə vəfat etmişdir.

[9] “Kəşşəful-Qina an Mətnil-İqna”, 2/132; Dar Aləmil-Kutub, Beyrut, birinci nəşr: 1417/1997

[10] Uşağın həcc etməsi ilə əcr qazanması haqqında İbn Abbasın bu hədisini Muslim (1336, 2645) rəvayət edib.

[11] “Muntəqa əl-Əxbar”, 4/198

[12] Yəni əl-Buxari (1960) və Muslim (1136) rəvayət edib.

[13] Bax: “Fəthul-Bari”, 5/365; Dar Taybə, ər-Riyad, birinci nəşr: 1426/2005

[14] Yəni, “Allah onu ağzı üstə çevirsin!” bax: Əbul-Hiləl əl-Həsən bin Abdilləh bin Səhl əl-Askəri, “Kitəbu Cəmhəratil-Əmsəl”, 2/80; Darul-Kutubil-İlmiyyə, Beyrut, birinci nəşr: 1408-1988

[15] Əbul-Qasim Abdullah bin Muhamməd əl-Bəğavi ( hicri 134 – 230 ) “əl-Cadiyat” kitabında (1/195; rəqəm 598) rəvayət edir.

[16] “əl-Məcruhin” (3/116) ; Eləcədə Əbu Nueym “əl-Marifə”də (2/170 ب ) Əhməd əs-Səlisin nüsxəsi.

[17] əs-Suyuti ”əl-Cami əs-Sağir”də (3238) rəvayət edir və zəifliyinə işarə etmişdir. əl-Munəvi “Feydul-Qadir”də (3/229) deyir: “Sənədində Cuveybir bin Said əl-Əzdi adlı ravi var. İbn Main dedi: “Bir şey deyildir.” ən-Nəsai – “əd-Duafə val-Mətrukin”də (rəq: 106) - dedi: “Tərk olunub.” əz-Zəhəbi – “əl-Mizan” kitabında (1/427) – bu ravi üçün bu xəbəri gətirmişdir.” Bax: Şeyx əl-Albani, “Daiful-Cami”, (2392)

[18] “Neylul-Əvtar” kitabının “Dar İbnil-Cəvzi” tərəfindən nəşrində kitabı təhqiq etmiş Muhamməd Subhi bin Həsən əl-Hallaq bu zatın adını əl-Məvhibi olaraq dəqiqləşdirmişdir. Bu ad haqqında açdığı qeyddə əl-Munəvinin onun adını “əl-Məvhibi” olaraq təsbit etdiyini qeyd edir.

[19] İbn Adiy (2/545) rəvayət etmişdir; hədis “Kənzul-Umməl” də (45326) rəqəmi ilə gəlir.

[20] “Neylul-Əvtar min Əsrari Muntəqa əl-Əxbar”, 8/265-269; Dar İbnil-Cəvzi, Səudiyyə Ərəbistan, birinci nəşr: hicri 1427, şəvval ayı