Dini dəyərlər olmadan əxlaqi yüksəliş mümkündürmü?
20:08
Sual yaranır ki, nə üçün dini əsaslar olmadan əxlaqi yüksəliş və sosial həmrəylik mümkün deyildir? Sualın cavabı budur ki, əxlaqi yüksəlişin iki mühüm şərti vardır:
a) Əksəriyyət tərəfindən qeydsiz-şərsiz qəbul edilmiş prioritet dəyərlərin, yaxud da davranış qaydalarının mövcudluğu;
b) Hər kəsin həmin dəyər və qaydaları gözləməsi; bu dəyər və qaydalara əxlaqi cəhətdən riayətin hər kəsə aşılanması; onları pozanların qınanması.
Bütün bunlar digər bir sualın yaranmasına səbəb olur: qeydsiz-şərtsiz hamı tərəfindən qəbul edilib riayət olunan dəyərləri necə təsis etmək mümkündür? Görəsən, bu cür dəyərlərin yaradılmasında, bəzi dünyəvi-modernist filosof və siyasətşünasların təklif etdikləri “ictimai müqavilə” (Social Contract) anlayışı rol oynaya bilərmi? Cavabımız müsbətdir, amma bir şərtlə; o şərtlə ki, ictimai müqavilənin forması ilə bağlı müzakirələrdə iştirak edənlər ictimai, iqtisadi və düşüncə baxımından eyni olmalıdırlar. Bu cür bərabərlik imkan verəcəkdir ki, tələb olunan qaydaların hazırlanmasında hamının payı və rolu bərabər olsun. Təbii ki, bu cür bərabərlik qeyri-mümkündür, odur ki varlılar və güclülər qərarlara təsir edəcək, nəticədə, onların maraqlarına gizlicə xidmət edən qaydalar qoyulacaqdır. Bununla da, həmin qaydalar hamı tərəfindən qəbul edilməyəcəkdir. Bu səbəbdən zəruridir ki, sözügedən vəzifə (iş) bilikli və professional, bitərəfliyi ilə seçilən, bütün insanların zəif və güclü nöqtələrini bilən, onlara münasibətdə ədalətli olan, ayrı-seçkilik etmədən hər kəsin xoşbəxtliyini istəyən tərəfə həvalə edilsin. Həmçinin, şərtdir ki, o, mövcud qaydaların doğurduğu təsirlərə yaxşı bələd olsun, hazırlanacaq normaların gələcəkdəki uzunmüddətli təsiri və nəticələrini tam dəqiqliyi ilə nəzərə alsın. Belə bir funksiyanı isə ancaq və ancaq Allah yerinə yetirə bilər! Çünki bu kainatı və insanları O yaradıb və O, hər şeyə bələddir!
Allah Təala bu vəzifəni icra etmişdir. İslam dünyagörüşünə görə, Allah bütün insanlara müxtəlif dövrlərdə peyğəmbərləri, o cümlədən, Həzrəti İbrahim, Musa, İsa və Məhəmməd (Onlara Allahın xeyir-duası və salamı olsun!) vasitəsi ilə doğrunu göstərən təlimlər göndərmişdir. Bu səbəbdən bütün səmavi dinlərin dünyaya baxışında, əxlaq sistemində oxşarlıq vardır; əsrlər boyu bir din əvvəlki dini tamamlamış və təkmilləşdirmişdir. Yer üzünün varisləri olaraq insanlardan tələb olunur ki, onları yaratmış Allah tərəfindən göndərilmiş bu dəyərlərə səmimiyyətlə riayət etsinlər. Bu müvəqqəti dünyada onlara tapşırılmış vəzifə də elə budur. Əgər insanlar onlara verilmiş nadir resurslardan düzgün istifadə edərlərsə, bir-birləri ilə sözügedən dəyərlərə görə davranarlarsa, təkcə bəşəriyyət xoşbəxt olmayacaq, həm də ətraf mühit, heyvanlar, bitkilər, həşəratlar mühafizə altına alınacaqdır.
Şadvikin dediyi kimi, sosial əxlaqa riayət “...müzakirəyə açıq olmayan, hamı tərəfindən qəbul edilmiş aksiomatik meyarlara əsaslanmalıdır... Bəşər tarixi boyu ictimai əxlaqa riayət dindən ayrı olmamışdır. Bəzi istisnalar olsa da, bu kiçik cəmiyyətlər üçün xarakterik idi”[1].
Bernard Uilyams aşağıdakıları deyərkən haqlı idi:
“Əxlaqa riayət filosofların kəşfi deyildir”[2].
Tərcümə etdi: Elvüsal Məmmədov
[1] Schadwick, 1975, pp. 229 and 234.
[2] Bernard Williams. Ethics and the Limits of Philosophy, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1985, p. 174.
| Baxılıb: 661 | Tarix: 
